Rasisme: Daripada Biologi kepada Budaya ~ Sistem-Dunia

Monday, February 21, 2011

Rasisme: Daripada Biologi kepada Budaya

SELASA, 22 Februari 2011

Oleh: ZULKIFLI SALLEH

Berpuluh-puluh ribu orang Hispanic pada awal Mei lalu berarak di seluruh bandar di Amerika Syarikat sebagai tanda protes terhadap undang-undang baru yang mengarahkan polis negeri meminta dokumen daripada sesiapa sahaja yang disyaki pendatang tanpa izin. Antara yang terlibat ialah bintang pop, Shakira dan Gloria Estefan yang secara terbuka mengutuk undang-undang yang mengejutkan amalan liberal di Amerika. Di Nogales, Mexico, tercetus kemarahan yang amat sangat terhadap langkah tersebut yang banyak orang melihatnya sebagai rasisme yang tidak berselindung-selindung.

Tatkala Piala Dunia yang berlangsung di Afrika Selatan baru-baru ini melancarkan kempen antirasisme untuk berbilion penduduk dunia, London Review of Books melalui blognya menyiarkan makalah RW Johnson "After the World Cup" pada 6 Julai yang mengandungi “kata-kata kesat, streotaip rasis zaman lama.” Kemudian, London Review of Books memohon maaf melalui laman webnya selepas beberapa penulis terkenal, ahli akademik, dan tokoh seni di Britain menuduh majalah itu menyiarkan makalah rasis yang membandingkan imigran Afrika dengan babun dan pekedai kulit hitam dengan rottweiler.

Sesungguhnya, rasisme berlaku dalam kehidupan sehari-harian di mana-mana jua: daripada orang awam kepada pemimpin, daripada tutur kata kepada tingkah laku, daripada sukan kepada filem, daripada politik kepada ekonomi, daripada biologi kepada budaya. Kita tidak perlu menoleh ke zaman mitos Aryan, “misi perabadan,” “beban orang kulit putih,” atau anti-Semitisme Nazi, untuk melihat berleluasanya rasisme. Di banyak negara – merentas Atlantik dan Pasifik, rasisme terus wujud dan sukar dihapuskan. Walaupun banyak masyarakat kononnya menentang rasisme, namun hakikatnya, “buta ras atau kaum” belum menjelma lagi.

Rasisme dipercayai wujud sepanjang sejarah manusia, meskipun rasisme merupakan perkataan yang tiada orang yang ingin bersekutu dengannya di hadapan orang awam. Pada tahun 1900, W.E.B. Du Bois berkata bahawa “masalah abad ke-20 ialah masalah halangan warna kulit.” Lebih satu abad kemudian, David Roediger dalam “The Retreat from Race and Class” yang diterbitkan dalam Monthly Review memerhatikan bahawa “masalah abad ke-21 ialah masalah ‘ras atau kaum’ – satu ideologi yang berbakti dengan baik untuk mengaburkan dan menyamarkan kepentingan kelas di sebalik tabir faham pelbagai budaya, kepelbagaian, perbezaan, dan yang paling terbaru, keputihan (whiteness).”

Banyak negara terpaksa bergelut dengan rasis, antaranya Amerika Syarikat, dan kebanyakan orang Amerika tahu bahawa rasisme merupakan isu di negara itu. Di Albany, pada akhir April lalu, senator Kevin Parker melemparkan tuduhan rasisme terhadap senator kulit putih John DeFrancisco, yang mempersoalkan calon untuk New York State Power Authority, yang berkulit hitam. “Macam mana berani kamu? Kamu, orang rasis berada di sini.” Di New Jersey, Amerika, polis dilaporkan menangkap lelaki yang dianggap rasis kerana membuat pengumuman meminta semua orang kulit hitam meninggalkan kedai Wal-Mart. Pada Julai lalu, pegawai Jabatan Pertanian, Shirley Sherrod, wanita kulit hitam kerana tegurannya yang dibuat hampir 25 tahun lalu tentang urusannya dengan petani kulit putih yang dianggap sebagai rasis. Islamofobia, seperti penentangan terhadap cadangan pembinaan masjid berhampiran Ground Zero dan di tempat-tempat lain di Amerika dikatakan “menjadi bentuk rasisme yang diterima di negara itu.”

Bahkan, Barack Obama sendiri sejak menjadi Presiden Amerika Syarikat, terpaksa bergelut dengan rasisme. Ketika beliau berucap dalam sesi bersama Kongres pada September lalu, Perwakilan Joe Wilson daripada Parti Republikan yang tiba-tiba naik radang berkata, “Kamu bohong!” Jimmy Carter menganggap beberapa protes ketika itu terhadap Presiden Obama, yang menggunakan tanda yang menggambarkan Obama sebagai Nazi atau sebagai Adolf Hitler, termasuk kata-kata kesat Joe Wilson itu, “berasaskan rasisme.” Dengan berkata: “Wujud perasaan dalam kalangan banyak orang di negara ini bahawa orang Afrika-Amerika tidak patut menjadi presiden,” bekas Presiden itu mencetuskan perang perkataan yang baru terhadap isu yang telah pun berubah. Ada yang mendakwa bahawa Jimmy Carter mengharungi air keruh rasisme, iaitu pernyataan berlebih-lebihan tentang peranan ras atau kaum. “Ini bukannya tentang ras, tetapi tentang dasar,” kata Michael Steele, Pengerusi Jawatankuasa Republikan Nasional sebagai serangan balas terhadap Carter.

Bob Herbert melaluinya kolumnya The New York Times, memulakan penulisannya dengan bertanya: “Adakah kita benar-benar memerlukan Jimmy Carter untuk memberitahu kita bahawa rasisme merupakan satu kuasa yang dinamik di sebalik serangan yang tidak henti-henti dan selalunya cabul terhadap Presiden Obama?” Bagi Herbert, bukan hanya Obama yang menjadi sasaran, seperti lukisan kartun yang menggambarkan sebagai hantu, bahkan isterinya, Michelle turut menjadi mangsa rasis.

Mereka yang tidak bersetuju dengan pandangan Jimmy Carter itu menyatakan kebimbangan mereka bahawa tuduhan rasisme dengan sewenang-wenangnya boleh mengaburkan isu sebenar: Hari ini, semuanya berasaskan rasisme, iaitu kritikan terhadap rancangan penjagaan kesihatan Obama atau apa-apa jua. Bagi bekas Speaker, Newt Gingrich pula, “Saya fikir adalah sangat membinasakan untuk Amerika jika kita tidak boleh mengkritik presiden tanpa dianggap sebagai tindakan perkauman.

Lebih setengah abad selepas kekalahan Nazi, dan hampir setengah abad selepas gelombang agung kebijajahan, mengapa rasisme menjadi fenomena yang berkembang? Buku Race, Nation, Class: Ambiguous Identities mencuba untuk menjawab persoalan asas ini melalui dialog yang luar biasa antara ahli falsafah Perancis, Etienne Balibar dengan ahli sejarah dan sosiologi Amerika, Immanuel Wallerstein. Kedua-dua pengarang buku ini mencabar anggapan lazim tentang rasisme sebagai kesinambungan atau yang mempunyai ciri xenofobia dalam masyarakat atau komuniti masa lalu. Sebaliknya, Balibar dan Wallerstein menganalisis “rasisme sebagai hubungan sosial yang kekal yang terikat dengan struktur sosial masa kini, iaitu negara bangsa, pembahagian buruh, dan pembahagian antara pusat dengan pinggir.” Meskipun wujud pertentangan pendapat produktif antara Balibar dengan Wallerstein, namun kedua-dunya menekankan kemodenan rasisme dan keperluan untuk memahami hubungannya dengan kapitalisme dan perjuangan kelas sezaman.

Balibar dalam “Is There a Neo-Racism” seterusnya membahaskan bahawa rasisme baru ialah rasisme pada era “kebijajahan” yang berlaku keterbalikan gerakan penduduk antara koloni lama dengan metropolis lama, dan pembahagian manusia di dalam satu ruang politik. Dari segi ideologi, rasisme semasa ialah “rasisme tanpa ras” yang menurut Balibar, rasisme yang tema utamanya bukannya keturunan biologi, tetapi perbezaan yang tidak dapat diatasi. Tegas beliau, memang sukar untuk menemui masyarakat sezaman yang bebas daripada rasisme, meskipun tidak bermakna mereka hidup dalam masyarakat rasis yang sama banyak.

Jika seseorang itu mahu menghindari rasisme, tulis Etienne Balibar, “dia perlu menghindari bahawa antirasisme ‘abstrak’ yang gagal menangkap maksud hukum psikologi dan sosiologi tentang gerakan penduduk manusia; dia perlu menghormati ‘nilai ambang tolerans,’ mengekalkan ‘kerenggangan budaya.’”

Hubungan yang kompleks ekonomi-dunia, firma, negara, isi rumah, dan institusi rentas isi rumah yang menghubungkan anggota kelas dan kumpulan status menghadapi tema ideologi yang berlawanan, tetapi simbiotik, pada satu pihak universalisme, dan satu pihak yang lain rasisme dan seksime. Kedua-duanya mempunyai norma, tetapi norma yang berlawanan.

“Rasisme, seksisme, dan norma antiuniversialistik lain,” tulis Immanuel Wallerstein dalam bukunya, World-Systems Analysis: An Introduction, “melaksanakan tugas yang sama penting dari segi memperuntukkan kerja, kuasa, dan hak istimewa di dalam sistem-dunia moden. Norma antiuniversialistik ini ditunjukkan bukan hanya melalui kebenaran budaya, tetapi secara implisit, bahkan secara eksplisit, keperluan yang berakar umbi dari segi biologi tentang kefungsian haiwan manusia.” Oleh sebab polarisasi semakin meningkat sepanjang masa, tegas Wallerstein, “maka rasisme, seksisme, dan bentuk antiuniversalisme lain menjadi semakin bertambah penting, meskipun perjuangan politik terhadap bentuk antiuniversalisme tersebut menjadi lebih utama untuk kefungsian sistem-dunia.”

Walau bagaimanapun, universialisme yang dikatakan memiliki norma yang baik berbanding dengan rasisme dengan seksisme, menurut kritikan pascamoden, boleh dianggap rasis. Dengan hujah bahawa universialisme merupakan sudut pandangan Eurocentric, iaitu idea orang Eropah-Amerika yang dikuatkuasakan terhadap orang lain, maka golongan pascamodenis mendakwa, “universialisme ialah rasisme kerana universialisme menafikan kemungkinan sudut pandangan bukan orang Eropah.” Keangkuhan intelektual universialisme, bahas kritikan pascamoden, mendorong kepada bukan sahaja penghapusan pemikiran orang bukan Eropah, tetapi juga orang bukan Aryan. Bukan sahaja bagi pascamodenis, tetapi juga bagi banyak ahli teori sosial selepas perang bahawa jalan yang bermula dengan universialisme Pencerahan (Enlightenment) berakhir di kem-kem maut Nazi.

Diakui bahawa semakin menjadi sukar untuk mengenal pasti garis umum rasisme. Ahli politik, media, bahkan sejarawan terus-menerus memberitahu bahawa rasisme terus surut dalam masyarakat moden – daripada berakhirnya perhambaan kepada perjuangan kebijajahan dan gerakan hak asasi manusia. Amalan tradisional rasisme tertentu tanpa diragui telah merosot, seperti berakhirnya undang-undang aparteid di Afrika Selatan sebagai penutupan simbolik seluruh era pengasingan sosial. Namun begitu, seperti yang diperhatikan oleh Michael Hardt dan Antonio Negri dalam buku mereka, Empire, “jelas bahawa rasisme tidak surut, tetapi sebenarnya terus mara di dunia sezaman, kedua-duanya dari segi peluasan dan intensiti. Rasisme kelihatan merosot hanya kerana bentuk dan strateginya berubah.”

Dengan menolak paradigma rasisme moden dan seterusnya memperkenalkan bentuk pascamoden rasisme, Hardt dan Negri mengakui bahawa banyak penganalisis menjelaskan laluan ini sebagai anjakan dalam bentuk teoritikal dominan rasisme, daripada teori rasis berasaskan biologi kepada yang berasaskan budaya. Teori rasis moden yang dominan dan amalan pengasingan yang mengiringinya adalah tertumpu pada perbezaan biologi yang penting dalam kalangan ras atau kaum. Darah dan gen berdiri di belakang perbezaan dari segi warna kulit sebagai bahan sebenar perbezaan ras atau kaum.

Namun begitu, dengan laluan ke Empayar, perbezaan biologi telah digantikan oleh penanda sosiologi dan budaya sebagai perwakilan utama kebencian dan ketakutan ras atau kaum. Tulis Hardt dan Negri. Dengan cara ini, teori rasis imperial menyerang antirasisme moden dari belakang, dan teori rasis imperial bersetuju bahawa ras atau kaum tidak membentuk unit biologi terasingkan dan sifat semula jadi tidak boleh dibahagikan kepada ras atau kaum manusia yang berbeza. Teori ini juga bersetuju bahawa kelakuan individu dan kemampuan dan kecenderungan mereka bukannya berpunca daripada darah atau gen mereka, tetapi disebabkan oleh mereka adalah berasal daripada perbezaan dari segi sejarah yang menentukan budaya.

Hardt dan Negri juga merujuk kepada Etienne Balibar: “Rasisme baru, iaitu rasisme bezaan (differentialist racism), rasisme tanpa ras atau kaum, atau lebih tepat, rasisme yang tidak terletak pada konsep biologi ras atau kaum. Meskipun biologi ditinggalkan sebagai asas dan sokongan, budaya dicipta untuk memenuhi peranan yang biologi mainkan.”

Baru-baru ini, seorang penulis dalam sebuah akhbar Inggeris tempatan menulis makalah, “Stop Feeding Rats and Racists” yang memulakan tulisannya, “kegagalan untuk bertindak segera dan sesuai terhadap rasisme akan hanya menggalakkan lebih banyak golongan rasis di negara ini.” Jelas bahawa makalah berkenaan menampakkan kejahilan dan keangkuhan penulis tentang tikus (merujuk kepada tikus yang membawa wabak kencing tikus) dan yang rasis rasis (merujuk kepada pengetua di Johor dan Kedah). Tikus dan dan rasisme tidak perlu disuap, kedua-duanya mampu “mencari makanan sendiri untuk terus hidup dan membiak.” Sebagaimana tikus, rasisme boleh hidup dan membiak dalam persekitaran yang kotor. Keceluparan menggunakan bahasa yang kesat, seperti yang pernah dilakukan oleh penyanyi Inggeris, Morrissey yang menganggap orang Cina “subspesies” telah mengundang padah: beliau dituduh rasisme yang kasar. Orang yang dwistandard dalam menentang rasis, bukan sahaja membiakkan rasis, tetapi juga boleh dianggap rasis yang berbahaya.

Sesungguhnya, Etienne Balibar memberikan petunjuk yang amat berguna untuk sesiapa yang ingin memahami rasisme: Perkembangan rasisme pada amnya ditunjukkan sebagai fenomena krisis, lebih kurang yang pasti berlaku, lebih kurang kesan boleh dilawan (resistible effect) bukan sahaja krisis ekonomi, tetapi juga krisis politik, moral atau budaya.

(Nota: Tulisan asal makalah yang pernah diterbitkan dalam Dewan Budaya November 2010.)