Konsep Bangsa

SABTU, 31 Ogos 2019
Oleh:  ZULKIFLI SALLEH

Apakah bangsa atau dalam bahasa Inggeris disebut nation? Bangsa ialah kumpulan orang yang disatukan oleh bahasa,  leluhur, sejarah, atau budaya bersama. Orang mempunyai selalunya berasa sangat patuh kepada bangsa mereka dan bangga akan ciri nasional mereka. Bangsa, menurut takrif Max Weber, ialah “komuniti manusia yang (berjaya) menuntut monopoli penggunaan sah kuasa fizikal dalam wilayah yang dinyatakan.” Dalam kata lain, intipati kenegaraan ialah penguatkuasaan, iaitu keupayaan muktamad untuk menghantar seseorang dengan pakaian seragam dan senapang untuk memaksa orang mematuhi undang-undang negara (Fukuyama, 2005: 8; huruf condong oleh beliau sendiri).

Immanuel Wallerstein dalam “The Left and the Nation: Unresolved Ambiguities” melalui  laman webnya  (Commentary No. 419, 15 Februari  2016), menjelaskan bahawa istilah “bangsa” mempunyai banyak makna yang berbeza merentas abad.  Akan tetapi, kini, dan sejak Revolusi Perancis lebih kurang, istilah ini dikaitkan dengan negara, sebagai negara bangsa.  Dalam penggunaan ini, “bangsa” merujuk kepada mereka yang menjadi anggota menurut hak komuniti yang terletak dalam negara.  Wallerstein percaya bahawa negara mewujudkan bangsa dan bukan sebaliknya.

Dalam  Race, Nation, Class: Ambiguous Identities, Wallerstein menyorot secara ringkas pandangan yang wujud dalam sains sosial tentang peoplehood, iaitu konsep yang wujud daripada struktur dan proses dalam sistem sejarah. Menurut beliau, istilah “orang” agak jarang-jarang digunakan berbanding dengan tiga  istilah yang sama, iaitu “ras,” “bangsa,” dan “kumpulan etnik,” yang kesemuanya mungkin keanekaan “orang” di dunia moden. Kesemua tiga yang terakhir ini adalah paling baharu dan dalam hubungan ini, menggantikan istilah “minoriti”  yang digunakan secara meluas sebelum ini (rujuk Balibar dan Wallerstein, 1991: 77).

Wallerstein menjelaskan bahawa “ras” sepatutnya dianggap kategori genetik, yang mempunyai bentuk fizikal boleh nampak. Berlaku perdebatan hangat sepanjang 150 tahun lalu tentang nama dan ciri  ras. “Bangsa” sepatutnya dianggap kategori sosiopolitik, entah kenapa dikaitkan dengan sempadan negara sebenar atau sempadan potensi. “Kumpulan etnik”  sepatutnya dianggap kategori budaya, yang dikatakan kelakuan  terus-menerus tertentu yang diperturunkan daripada satu generasi kepada satu generasi dan  yang secara normal tidak berkait dalam teori sempadan negara (Wallerstein, 1991: 77).  Beliau menjelaskan, konsep “ras” adalah berkait dengan pembahagian kerja paksi dalam ekonomi-dunia, iaitu antimoni pusat-pinggir. Konsep “bangsa” berkait dengan superstruktur politik sistem sejarah ini, negara berdaulat yang membentuk dan berasal daripada sistem antara negara. Konsep “kumpulan etnik” berkait dengan penciptaan struktur  isi rumah yang membenarkan pengekalan komponen besar buruh bukan upah dalam pengumpulan modal. Tidak ada satu daripada tiga istilah itu berkait secara langsung dengan kelas. Hal ini kerana “kelas” dan peoplehood ditakrifkan secara ortogon yang akan kita  lihat satu percanggahan sistem sejarah ini (rujuk Balibar dan Wallerstein, 1991: 81).

Sementara itu, kawan sealiran dengan Wallerstein, iaitu Samir Amin menjelaskan bahawa konsep “bangsa” berdasarkan pertentangan yang asas yang menentang ketelitian komuniti terhadap kesejagatan – spesies manusia, nasibnya, bentuk masyarakatnya – yang membentuk kemanusiaan. Analisis saintifik sebenarnya terletak pada penelitian terhadap mitos, persepsi, dan konsep yang berhubungan dengan bangsa (Amin, 2001: 21). Dengan menoleh kepada sejarah, iaitu Revolusi Perancis, Amin seterusnya menjelaskan bahawa peraturan sosial baharu yang mula terbentuk di kawasan hujung Eropah pada Zaman Pembaharuan, penaklukan Dunia Baharu, ekonomi merkantil dalam pemerintahan beraja Eropah Barat – menghuraikan dengan lebih lanjut latar baharu pembangunannya. Latar ini bakal menjadi negara bangsa borjuis yang pertama (terutamanya England dan Perancis). Di situlah letaknya Revolusi Perancis. Ia membentuk satu bangsa baharu, bukan berdasarkan hubungan darah keturunan atau agama Kristian, tetapi ditakrifkan sebagai bangsa manusia yang merdeka (pada masa itu konsep persamaan jantina amat tidak dapat diterima). Oleh itu, bangsa termasuk semua orang yang melibatkan diri dalam Revolusi, meskipun bahasa  ibunda mereka bukan bahasa Perancis, misalnya orang Alsatia. Oleh itu, bangsa dikenali sebagai suatu ideologi kewarganegaraan (Amin, 2001: 21). Amin mengkritik konsep “bangsa” yang diperkenalkan oleh puak sayap kanan, iaitu dalam lingkungan sayap nasionalis konservatif, yang menurut beliau, “yang dengan namanya terseru perjuangan, kekal merupakan khayalan atau kabur, pada masa-masa tertentu menafikan hakikat kepelbagaian etnik, agama, atau linguistik yang jelas terkandung di dalamnya (Amin, 2001: 23).

Amin juga cuba membahaskan teori bangsa dari sudut Eurocentrism, dengan alasan Eurocentrism dinyatakan secara praktikal dalam semua bidang pemikiran sosial.  Hujah Amin, “realiti sosial tidak hanya terbatas pada ragam pengeluaran, bentukan masyarakat (social formation), sistem bentukan, negara, dan kelas sosial.         Bahkan, jika diakui memang sedemikian pun, dalam analisis akhir, teras penting realiti global, yang terkemudian itu juga termasuk berbagai-bagai bangsa, kumpulan etnik, struktur keluarga, komuniti linguistik atau komuniti agama, dan semua dalam bentuk lain kehidupan yang mempunyai kewujudan sebenar dan menduduki tempat dalam kesedaran manusia” (Amin, 2009: 255). Menurut beliau, bangsa wujud dengan jelas di dua tempat, iaitu pertama,  dalam masyarakat ufti (tributary societies) maju yang ufti dipusatkan oleh negara, kelas ufti merupakan sebahagian negara (China atau Mesir), berbeza dengan masyarakat mundur secara relatif  (seperti masyarakat feudal Eropah) yang ufti masih berpecah-pecah; dan kedua, dalam kapitalisme yang persaingan modal (yang mengakibatkan persamaan kadar untung) dan mobiliti buruh yang diurus oleh campur tangan negara (undang-undang, sistem monetari, dan dasar ekonomi negara). Jelas Amin lagi, konsep bangsa kelihatan dengan jelas dalam masyarakat maju, sama ada ufti (China atau Mesir) atau kapitalis (bangsa Eropah kapitalis pusat).  Dalam ragam pengeluaran pinggir mundur, realiti sosial etnik terlalu kabur untuk disebut nasional (Amin, 2009: 257). Sejarah pengalaman Eropah menunjukkan dua fakta penting yang lain, iaitu pertama, bangsa berkemungkinan tidak wujud terlebih dahulu penciptaannya; dan kedua, model kesekenaan antara negara dengan bangsa hanya merupakan model ideal atau unggul, direalisasikan secara tidak sempurna, dan model ini tidak bertindak balas terhadap mana-mana keperluan kapitalisme (Amin, 2009: 258).  Secara keseluruhannya,  Amin cuba memberikan perspektif sejarah tentang bangsa dan pewujudannya dalam masyarakat apa yang diistilahkan sebagai masyarakat ufti  maju dan dalam masyarakat Eropah, meskipun beliau pernah menyatakan bahawa “kekaburan rujukan jati diri budaya yang mendominasi sistem ufti yang lalu, misalnya Hinduisme dan Islam” (Amin, 2001: 23).

Konsep bangsa di Eropah dimajukan di rupa bumi atau terain patrimonial dan negara pemutlak. Negara patromonial ditakrifkan sebagai harta raja. Dalam keanekaan bentuk analog di negara berbeza di seluruh Eropah, negara patromonial dan negara pemutlak merupakan bentuk politik yang diperlukan untuk memerintah  hubungan sosial feudal dan hubungan pengeluaran. Menurut Michael Hardt dan Antonio Negri, kemenangan politik borjuis, seperti Revolusi Inggeris dan Revolusi Perancis menunjukkan dengan jelas, “di balik dimensi ideal konsep bangsa wujud tokoh kelas yang telah pun menguasai  proses pengumpulan. Justeru, ‘bangsa’ pernah adalah kedua-duanya, iaitu ‘keazaman umum’ Rousseaunian dan apa yang mereka-reka ideologi anggap sebagai  ‘komuniti keperluan’ (iaitu peraturan kapitalis pasaran) yang dalam jangka panjang pengumpulan primitif di Eropah adalah lebih atau kurang liberal dan selaluya borjuis” (Hardt dan Negri, 2001: 96).

Apabila pada abad ke-19 dan ke-20, konsep bangsa mengambil bentuk dalam konteks ideologi yang sangat berbeza dan menerajui mobilisasi popular di wilayah dan negara di dalam dan di luar Eropah yang mengalami bukannya revolusi liberal dan bukan juga tahap sama pengumpulan primitif, masih selalunya mewakili konsep pemodenan kapitalis, yang mendakwa membawa bersama-sama tuntutan antara kelas untuk perpaduan politik dan keperluan pembangunan ekonomi. Dalam kata lain, bangsa diutarakan sebagai satu dan hanya wahana yang dapat menyampaikan kemodenan dan pembangunan (Hardt dan Negri, 2001: 96). Jelas Hardt dan Negri lagi, proses pembinaan banga, yang memperbaharui konsep kedaulatan dan memberinya takrif baharu, dengan pantas menjadi mimpi ngeri ideologi dalam setiap konteks sejarah (Hardt dan Negri, 2001: 97).

Pembinaan bangsa ialah bentuk paling biasa proses pembentukan jati diri kolektif dengan pandangan untuk mengesahkan kuasa awam dalam wilayah tertentu. Proses ini dibentuk daripada tradisi, institusi, dan adat yang sedia ada, dan mentakrifkan semua itu sebagai ciri nasional untuk menyokong tuntutan bangsa terhadap kedaulatan dan keunikan.  Proses pembinaan bangsa yang berjaya menghasilkan unjuran budaya bangsa yang mengandungi set tertentu andaian, nilai, dan kepercayaan yang boleh berfungsi sebagai asas yang sah struktur negara.