Malaysia: Mengenang Jasa Tun Ghazali Shafie

ISNIN,  16 September 2019

Oleh:  ZULKIFLI SALLEH

Tun Muhammad Ghazali Shafie memberitahu  bahawa Perdana Menteri Tunku Abdul Rahman Putra melantik beliau sebagai pegawai projek pembentukan Malaysia (Ghazali, 2004: 26; Ghazali, 2015: 31), dan seterusnya beliau memberitahu bahawa menteri yang bertanggungjawab terhadap pembentukan Malaysia, ialah Timbalan Perdana Menteri, Tun  Abdul Razak Hussein. Ghazali pergi jauh sedikit dengan menceritakan hubungan mereka berdua: “Razak dan saya telah lama bersahabat sejak dari zaman  kanak-kanak di Pahang.  Kami meneruskan persahabatan kami di  Raffles College, Singapura, dan  kemudian di Britain.  Beliau dan saya menghabiskan  banyak masa untuk membincangkan dan mencari persetujuan mengenai  apakah yang  harus  dilakukan.  Akhirnya, beliau dipertanggungjawabkan untuk memujuk orang Melayu secara politik menerima Konsep Malaysia” (Ghazali, 2004: 29; Ghazali, 2015: 34).

Dalam memoirnya tentang pembentukan Malaysia setebal lebih 400 halaman (edisi bahasa Inggeris) dan 550 halaman (edisi bahasa Melayu), Ghazali Shafie mencatatkan bahawa Tunku meminta  beliau  menggubal Konsep Malaysia  dan untuk mencapai kejayaan,  konsep itu mestilah  dapat diterima oleh semua pihak, iaitu kerajaan Tanah Melayu dan rakyatnya, Majlis Raja-Raja Melayu, kerajaan British,  rakyat Singapura dan wilayah Borneo (Ghazali, 2004: 26; Ghazali, 2015: 31).  Sebaik-baik sahaja Tunku menyampaikan ucapan bersejarah di Singapura itu, reaksi awal daripada Singapura dan Brunei adalah positif dan terdapat  reaksi yang berbelah bahagi dari  Sarawak dan Borneo Utara.  (Tan Sri) Zainal Abidin Sulong dan pasukan bertugas sebenarnya masih   pada tahap awal  operasi mereka.  Reaksi Indonesia dan Filipina tidak negatif (Ghazali, 2004: 30; Ghazali, 2015: 35).

Daripada empat wilayah yang dijangkakan bergabung dalam pembentukan Malaysia, Singapura nampaknya bersungguh-sungguh ingin menyertainya, manakala tiga lagi, menurut Memorandum on Malaysia, “mengaku bahawa kesukaran yang besar bagaimana memujuk rakyat Borneo Utara, Sarawak, dan Brunei untuk menerima Konsep Malaysia” (Ghazali, 2004: 35; Ghazali, 2015: 40).  Singapura nampaknya rela bertolak ansur tentang kedudukan bahasa Melayu sebagai bahasa rasmi dan bahkan kedudukan agama Islam.  “Lee Kuan Yee menyatakan kepada  bahawa bahasa Melayu patut menjadi  bahasa kebangsaan bagi  Tanah Melayu dan Singapura. Bagaimanapun,  beliau  kesal di  Tanah Melayu, cara  melaksanakan dasar itu  tidak begitu baik.  Di Singapura, katanya, beliau menjadikan dasar untuk menerangkan bahawa  semua orang perlu mempelajari bahasa Melayu kerana tanpa bahasa Melayu, mereka tidak akan  mendapat  pekerjaan dan pembelajaran perlu dimotivasikan melalui keperluan ekonomi” (Ghazali, 2004: 30; Ghazali, 2015: 35 - 36). Sementara itu, Donald Stephens tidak menemui sebarang kesukaran berhubung dengan bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan.  Kebimbangan beliau adalah terhadap bahasa Inggeris, iaitu memerlukan suatu jaminan mengenai penggunaan berterusan bahasa Inggeris selepas Hari Malaysia (Ghazali, 2015: 375).

Dalam persidangan Jawatankuasa Perundingan Solidariti Malaysia (MSCC) yang berlangsung di Kuching pada 18 Disember 1961, apabila ditanya oleh Donald Stephens (Tun Mohammad Fuad Stephens)  – ketua anggota dari Borneo Utara, Lee Kuan Yew menjelaskan bahawa  Singapura menerima Islam sebagai agama Persekutuan Malaysia, meskipun di Singapura, hanya kira-kira 15 peratus penduduknya beragama Islam.  Walau bagaimanapun, Borneo Utara dan Sarawak tidak bersetuju dengan Islam sebagai agama rasmi negara Malaysia yang akan dibentuk kelak (Ghazali, 2004: 157).  Menarik juga untuk dinyatakan di sini, dalam persidangan itu, Lee Kuan Yew sangat tidak gembira dengan (Tan Sri) Ong Kee Hui, pengerusi Parti Rakyat Bersatu Sarawak (SUPP) yang membangkitkan  hak pemisahan.  Bagi Lee, sebelum perkahwinan berlangsung, pihak yang terlibat telah pun bercakap tentang hak menuntut perceraian (Ghazali, 2004: 156).  Namun begitu, yang berlaku kira-kira  dua tahun selepas Malaysia dibentuk pada tahun 1963,  Singapura  “buat perangai” untuk berpisah dari Malaysia.

Tatkala Brunei, Borneo Utara, dan Sarawak terus berunding, Singapura mengadakan pungutan suara pada 3 September 1962, dengan Barisan Sosialis dan Majlis Tindakan  Bersama memperoleh lebih 144,030 kertas undi kosong daripada 692,800 pengundi di Singapura.  “Rakyat Singapura keluar mengundi, meskipun bukan mandatori dan majoriti mengundi Singapura  menyertai Malaysia, manakala mengekalkan autonomi buruh dan pendidikan”  (Ghazali, 2004: 274; Ghazali, 2015: 330).

Seperti yang diketahui, Brunei membuat keputusan tidak menyertai Persekutuan Malaysia yang ditubuhkan secara rasmi pada 16 September 1963 – lewat sedikit daripada perancangan asal, iaitu 31 Ogos.  Sementara Tun Abdul Razak berkeyakinan bahawa Sultan Sir Omar Ali Saifuddin – kedua-duanya bersama-sama menuntut di MMKK - akan membawa Brunei ke dalam Malaysia, Ghazali Shafie berpendirian sebaliknya – sebaik-baik sahaja beliau  melawat negeri  itu bersama-sama Tun Abdul  Razak pada 16 Ogos 1962 (Ghazali, 2004: 273 -  275).  Pada suatu ketika, Tun Abdul Razak memberitahu akhbar bahawa beliau fikir Brunei akan menyertai Malaysia pada 31 Ogos, kerana kesukaran tidak begitu besar.  Akan tetapi, sumber Brunei memberitahu akhbar bahawa Brunei berasa bimbang untuk menyertai Malaysia, tetapi akan melakukannya berdasarkan pertimbangan Brunei sendiri. Tunku melepaskan ledakan bahawa Malaysia akan wujud pada 31 Ogos 1963, dengan atau tanpa Singapura dan Brunei (Ghazali, 2004: 298; Ghazali, 2015: 360).  “Kenyataan Tunku itu,” ulas Ghazali, “bukanlah kata alu-aluan,  tetapi selamat tinggal kepada Brunei.” Soal wang yang gagal menjadi punca kegagalan dan  Kuala Lumpur  dilihat sebagai kuasa perampas (Ghazali, 2004: 299; Ghazali, 2015: 360).

Dalam memoir ini Ghazali Shafie juga mendedahkan beliau melakukan “helah Machiavellian dalam seluruh usaha  Malaysia” tatkala pada saat akhir, penyertaan Sarawak belum muktamad (Ghazali, 2004: 443; Ghazali, 2015: 535). Beliau sedar bahawa kaum Iban mahukan Malaysia. Satu-satunya  masalah ialah salah  seorang pegawai  ekspatriat kolonial  yang mengeksploit  harga diri  dan nasionalisme  Iban dengan menggunakan Ningkan dan  Jugah (Ghazali, 2004: 443; Ghazali, 2015: 535).

  Selain sebagai pegawai projek Malaysia,  Ghazali Shafiei juga dilantik sebagai  anggota Suruhanjaya Cobbold. Suruhanjaya ini, menurut  Tunku,  menyelidik pendapat penduduk supaya menolong mewujudkan Malaysia, yang dipengerusikan oleh Lord Cobbold, mantan Gabenor Bank of England.  Anggota lain dalam Suruhanjaya Cobbold, ialah Tan Sri Wong Pow Nee ketika itu Ketua Menteri Pulau Pinang, Sir David Watherston, Ketua Setiausaha Inggeris yang terakhir bagi Tanah Melayu, dan Sir Anthony Abell, mantan Gabenor Sarawak.  Mereka mengunjungi  Borneo, Sarawak, dan Singapura, dan mengadakan pertemuan dengan berbagai-bagai orang dan persatuan (Tunku Abdul Rahman Putra, 1980: 107). Walau bagaimanapun,  Ghazali Shafie menjelaskan bahawa beliau enggan menerima pelantikan itu kerana beliau terlalu terlibat dalam pemasaran idea dan pelantikan itu mungkin tidak diterima dengan baik. Tunku terpaksa memujuk beliau beberapa ketika supaya menerima lantikan itu.  Bagi Tunku, beliau tidak dapat fikirkan orang lain lagi kerana, “saya orang yang ‘mengheret’ beliau untuk melaksanakan pembentukan Malaysia” (Ghazali, 2004: 184). 

Peranan Ghazali bukan setakat anggota Suruhanjaya Cobbold -  seperti yang pernah diungkit dan dikecohkan  oleh seorang pemimpin MCA tentang  buku teks Sejarah terbitan Dewan Bahasa dan Pustaka beberapa tahun lalu,  yang menampakkan Ghazali  lebih penting daripada seorang lagi anggota suruhanjaya itu, Tan Sri  Wong Pow Nee.  Pemimpin MCA itu mengungkit bahawa  Ghazali ketika itu setiausaha tetap Kementerian Luar Negeri, sedangkan Wong ialah Ketua Menteri Pulau Pinang yang kononnya lebih tinggi kedudukannya. Dalam usaha memadamkan “memori sejarah,” pemimpin MCA itu lupa, sebagai pegawai projek, Ghazali menjalankan tugas sebelum pembentukan Suruhanjaya Cobbold pada 17 Januari 1962. Dia juga lupa bahawa, para pemimpin di Sabah dan Sarawak, meskipun mereka bukan anggota suruhanjaya, peranan dan sumbangan mereka  dalam pembentukan amat besar. Bahkan, ada pemimpin, misalnya Tun Temenggong Jugah anak Barieng sanggup menolak jawatan gabenor  Sarawak semata-mata mahu merealisasikan pembentukan Malaysia. Tanpa usaha gigih pemimpin, seperti Jugah, Tun Mohammad Fuad Stephens, Tun Datu Mustapha Datu Harun, dan Tun Abdul Rahman  Ya’kub – sekadar menyebut beberapa nama -  memujuk dan meyakinkan penduduk tempatan dan menunjukkan komitmen tinggi mereka, kemungkinan besar gagasan Malaysia tidak akan menjadi kenyataan.

Pertemuan, perbincangan, dan rundingan antara Ghazali Shafie dengan para pemimpin Sabah dan Sarawak, juga akhir mewujudkan hubungan akrab, misalnya antara beliau dengan Jugah, Mustapha, dan Fuad Stephens. Bagi Mustapha yang mengasaskan  Pertubuhan Kebangsaan Sabah Bersatu (USNO), oleh sebab “beliau kurang berilmu, maka beliau meminta nasihat, antaranya Ghazali dalam menerajui partinya” (Subky, 1981: 12 – 13).

Peranan Ghazali Shafie tidak berakhir dengan pembentukan Malaysia pada 16 September 1963, kerana Manila dan Jakarta yang tidak mengiktiraf Malaysia terus menerus melancarkan ancaman mereka. Tunku juga menyebut peranan Ghazali Shafie dalam perdamaian antara Malaysia dengan Indonesia berikutan tercetusnya Konfrontasi yang dilancarkan oleh Presiden Sukarno.  “Orang yang di belakang perdamaian itu sebenarnya ialah Leftenan Kolonel Ali Murtopo, sementara saya melantik Tan Sri  Ghazali bagi mewakili kerajaan Malaysia dalam semua perbincangan” (Tunku Abdul Rahman Putra, 1980: 167). 

(Dipetik daripada Bab Tujuh, Pengukir Sejarah Pembina Bangsa Jilid II, yang dapat diperoleh melalui e-Sentral.)