ISNIN, 29 April 2019
Oleh: ZULKIFLI SALLEH
Kira-kira dua tahun selepas Pilihan Raya Umum ke-12,
Hindu Rights Action Force (Hindraf) mengadakan
demonstrasi di hadapan pejabat Parti Keadilan Rakyat di Merchant Square
sebagai menunjukkan kemarahan terhadap pakatan pembangkang yang tidak
menunaikan janji mereka untuk membela nasib kaum India. Pengasas Hindraf, P. Utahayakumar yang mengetuai
demonstrasi itu dilaporkan berkata bahawa “rungutan utama yang Pakatan Rakyat
(PR) belum lagi berusaha untuk
meringankan kemiskinan kaum India dengan melaksanakan program tindakan pendorong (affirmative action)” - dasar yang selama ini menyebabkan orang
Melayu dipersenda dan UMNO dikutuk. Seandainya cadangan pelaksanaan tindakan
pendorong itu dikemukakan oleh orang
Melayu pastinya “rasis” akan meletup bertubi-tubi daripada
orang bukan Melayu dan parti pembangkang.
Sejak kebelakangan
ini, tuduhan rasis bukan hanya sebati
dengan orang Melayu dan sebilangan
pertubuhan bukan kerajaan (NGO) Melayu,
bahkan bekas Perdana Menteri Tun Dr. Mahathir Mohamad, menerima nasib yang sama. Namun begitu,
bagi mereka semua, segala-galanya menjadi
“alah bisa, tegal biasa;”
justeru, tuduhan liar itu tidak mencetuskan
rasa terganggu atau bimbang.
Sebaliknya, tuduhan itu menjadikan mereka lebih berazam, berani, dan
cekal dalam mempertahankan hak mereka yang dilindungi oleh Perlembagaan. Keadaan ini sedikit sebanyak menepati apa yang dikatakan
oleh Etienne Balibar dalam bab “Is There a Neo-Racism?” yang dimuatkan dalam
buku Race, Nation, Class: Ambiguous
Identities bahawa “sememangnya
antirasisme yang mewujudkan rasisme melalui hasutan dan caranya menimbulkan
kemarahan kelompok sentimen nasional penduduk.”
Rasisme
dipercayai wujud sepanjang sejarah
manusia. Kira-kira 500 hingga 1000 tahun
lalu, rasisme merupakan bahagian penting kuasa Barat terhadap bukan Barat dan
mempunyai kesan lebih signifikan terhadap sejarah berbanding dengan bentuk rasisme lain. Kristen
Lavelle dan Joe Feagin melalui “Hurricane Katrina: The Race
and Class Debate” dalam Monthly Review menulis: “Bahkan
kini, alat yang berkuasa rasisme kulit putih ini digunakan untuk mewajarkan
ketidaksamaan kaum dan mengekalkan hubungan rasis yang masih asas di
Amerika.” Tegas mereka lagi,
“Kini, sebagaimana pada masa
lalu, rasisme sistemik merangkumi
banyak realiti negatif, termasuk realiti bahawa golongan majoriti kulit
putih hanya jarang-jarang memberikan perhatian terhadap suara terseksa dan
perspektif rasisme yang diasah daripada rakyat Amerika berkulit hitam.”
Pendek kata,
rasisme berlaku dalam kehidupan sehari-harian
di mana jua: daripada produk kepada tindakan sekumpulan manusia. Filem Avatar
yang mencatatkan box-office dituduh oleh sesetengah pihak
mengandungi tema rasis: hero kulit puth
sekali lagi menyelamatkan peribumi primitif.
Pada awal tahun ini, majalah Times
menerbitkan makalah berjudul “Face-Detection Cameras: Users’ Racism Charges
Explained” berhubung dengan kamera digital Nikon Coolpix S630. Di
Australia, rasisme terhadap warga India
mendorong pembunuhan sehingga mencetuskan ketegangan hubungan antara
kedua-dua negara. Apabila Shah Rukh Khan mengatakan bahawa beliau
menyokong pasukan kriket Pakistan, beribu-ribu pengikut nasionalis Hindu yang
terkenal dengan rasisme merusuh dan menghalang tayangan
filem My Name is Khan.
Pada tahun 1900, W.E.B. Du Bois berkata bahawa “masalah abad
ke-20 ialah masalah halangan warna kulit.” Seterusnya, David Roediger dalam “The Retreat from Race
and Class” yang diterbitkan dalam Monthly
Review menulis bahawa “masalah abad
ke-21 ialah masalah ‘kaum’ – satu ideologi yang berbakti dengan
baik untuk mengaburkan dan menyamarkan kepentingan kelas di sebalik tabir faham
pelbagai budaya, kepelbagaian, perbezaan, dan yang paling terbaru, keputihan (whiteness).”
Sesungguhnya, kita
tidak perlu menoleh ke zaman “misi perabadan,” atau “beban orang Kulit Putih, ”
atau anti-Semitisme Nazi, atau layanan buruk terhadap mangsa taufan Katrina di New Orleans untuk
melihat bagaimana segar dan mekarnya rasisme.
Hal ini demikian kerana beberapa peristiwa semasa yang berlaku di banyak
negara menandakan bahawa rasisme terus wujud dan sukar dihapuskan. Misalnya,
kini di Eropah, ketakutan terhadap Islam
membentuk semua ketakutan lain: Di
Switzerland, menara masjid. Di Perancis, purdah dan janggut. Rasisme di Perancis berpindah daripada
anti-Arab kepada anti-Islam. Apabila
Presiden Afrika Selatan, Jacob Zuma mengadakan lawatan negara di London pada awal
Mac, peribadi beliau menjadi kritikan media British. Sebagai respons, Liga Pemuda Kongres Afrika
Kebangsaan melahirkan rasa meluat: “Jelas bahawa media British adalah
satu-satunya yang dicirikan dan ditakrifkan oleh bentuk teruk barbarisme,
kemunduran, dan rasisme.”
Barack Obama sendiri sejak menjadi Presiden Amerika
Syarikat pada tahun 2008, terpaksa
bergelut dengan rasisme. Ketika beliau berucap dalam sesi bersama
Kongres pada September 2009, anggota
perwakilan Joe Wilson daripada Parti Republikan yang tiba-tiba naik radang
berkata, “Kamu bohong!” Jimmy Carter
menganggap beberapa protes ketika itu
terhadap Presiden Obama, yang menggunakan tanda yang menggambarkan Obama
sebagai Nazi atau sebagai Adolf Hitler,
termasuk kata-kata kesat Joe Wilson itu, “berasaskan rasisme.”
Dengan berkata: “Terdapat perasaan yang wujud dalam kalangan
banyak orang di negara ini bahawa orang
Afrika-Amerika tidak patut menjadi presiden,” bekas Presiden itu mencetuskan perang perkataan yang baru terhadap isu yang telah pun berubah. Ada yang mendakwa bahawa Jimmy Carter
mengharungi air keruh rasisme, iaitu
pernyataan berlebih-lebihan tentang peranan kaum. “Ini bukannya tentang kaum, tetapi tentang
dasar,” kata Michael Steele, Pengerusi Jawatankuasa Republikan Nasional sebagai
serangan balas terhadap Carter.
Namun begitu,
diakui bahawa kebanyakan orang Amerika tahu bahawa rasisme merupakan isu di
negara itu. Charles M. Blow melalui
kolumnya dalam The New York Times
sebagai respons terhadap pendapat Carter, walaupun beliau menyeru supaya “elok
dihentikan percakapan tentang rasisme atas alasan hitam atau putih,” beliau
akur bahawa rasisme adalah benar. Rasime besar kemungkinannya unsur beberapa
orang yang menentang Presiden Obama, tetapi setiap orang yang mahukan kerajaan
yang lebih kecil bukannya rasis.” Untuk
memastikan sama ada prasangka kaum
memainkan peranan dalam penentangan terhadap presiden, Blow merujuk
kepada kajian para penyelidik Rice University pada tahun 2003: “Satu cabaran yang paling besar yang
dihadapai oleh para pemimpin kulit hitam ialah rasisme yang tidak suka, iaitu
bentuk halus, tetapi tersembunyi dalam bahaya prasangka yang muncul apabila
orang ramai boleh mewajarkan perasaan negatif mereka terhadap orang kulit hitam
berasaskan faktor selain kaum.
Meskipun Obama dilaporkan tidak berkongsi pandangan dengan Carter tentang
faktor yang mendorong Joe Wilson berkata begitu, Bob Herbert melaluinya kolumnya The New York Times nampaknya bersetuju
dengan bekas presiden itu. Beliau memulakan penulisannya dalam bentuk
pertanyaan: “Adakah kita benar-benar
memerlukan Jimmy Carter untuk memberitahu kita bahawa rasisme merupakan satu
kuasa yang dinamik di sebalik serangan yang tidak henti-henti dan selalunya
cabul terhadap Presiden Obama?” Bagi
Herbert, bukan hanya Obama yang menjadi
sasaran, seperti lukisan kartun yang
menggambarkan sebagai hantu, bahkan isterinya, Michelle turut menjadi mangsa rasis: Apabila gorila lari zoo di Columbia, aktivis Republikan,
Rusty DePass, menggambarkannya pada halaman Facebook-nya sebagai satu daripada nenek moyang Michelle.
“Saya tidak mempunyai kesabaran dengan mereka yang mahu berpura-pura bahawa
rasisme bukannya benar-benar urusan besar di Amerika Syarikat, sebagaimana
rasisme yang sentiasa berlaku. Kita
boleh mencapai kemajuan, dan kita boleh mempunyai presiden kulit hitam, tetapi
kesengsaraan masih bersama-sama kita.
Tulis Herbert. “Dan jika anda
memerlukan Jimmy Carter untuk mengingatkan anda tentang rasisme, maka anda
merayau-rayau di sekeliling dengan mata anda yang tertutup.”
Mereka yang tidak bersetuju dengan pandangan Jimmy Carter itu menyatakan
kebimbangan mereka bahawa tuduhan
rasisme dengan sewenang-wenangnya boleh mengaburkan isu sebenar. Apabila satu-satu pihak membangkitkan rasisme
dalam sesuatu isu atau polemik,
pastinya perbincangan yang lebih
objektif dan yang mencerminkan kebijakan akan menjadi malap. Sehubungan dengan itu, ada yang berkata
bahawa “Hari ini, semuanya berasaskan rasisme, iaitu kritikan terhadap
rancangan penjagaan kesihatan Obama atau apa-apa jua.” Bagi bekas Speaker, Newt Gingrich pula, “Saya
fikir adalah sangat membinasakan untuk Amerika jika kita tidak boleh mengkritik
presiden tanpa dianggap sebagai tindakan perkauman.” “Obama mungkin berhadapan dengan permusuhan yang lebih ketara,” kata Colin Powell, bekas Setiausaha
Negara Amerika Syarikat, “tetapi
puncanya tidak semestinya prasangka kaum, tetapi sebaliknya ada kaitannya
dengan budaya kepartian Internet dan berita kabel dan cara alat komunikasi ini
menguatkan suara yang lebih melampau.”
Pada Januari tahun 2010, Presiden Obama lagi sekali menjadi sasaran rasisme berikutan pandangan
pemimpin majoriti Senat, Harry Reid dalam buku barunya, bahawa Barack Obama mempunyai kelebihan
politik berbanding calon Afrika-Amerika
lain kerana beliau mempunyai “kulit yang terang” dan “tidak mempunyai dialek
Negro, kecuali beliau ingin menyebutnya.”
Akibatnya, Reid menerima pelbagai kritikan, antaranya daripada Parti Republikan
yang mendesak beliau meletakkan jawatan kerana pandangannya yang berbau rasis. Meskipun
cara Reid memilih perkataan itu
adalah cacat, namun diakui bahawa
berbelas-belas kajian penyelidikan menunjukkan bahawa warna kulit dan ciri lain
yang ada pada sesuatu kaum memainkan peranan penting dari segi siapakah yang
dapat ke hadapan dan siapakah yang tidak.
Faktor ini secara tetap menentukan siapakah yang diambil bekerja,
siapakah yang didapati bersalah, dan siapakah yang dipilih. Oleh itu, ada yang berpendapat bahawa hal tersebut bukannya rasisme, tetapi
ialah fahaman warna (colorism).
Di Malaysia, sejak akhir-akhir ini, rasisme mencetuskan perang perkataan yang melibatkan tuduhan dan penafian antara
parti politik. Dalam hal ini, UMNO
sering dituduh rasis; ada kalanya
tuduhan itu datangnya daripada individu yang pernah menganggotai parti itu dan mencapai kedudukan tinggi dalam kerajaan,
tetapi kini belayar dalam “kapal” yang lain. Dalam Perhimpunan Agung UMNO pada
Oktober lalu, Perdana Menteri, Datuk Seri Mohd. Najib Tun Abdul Razak,
memberikan amaran terhadap parti politik yang sewenang-wenangnya menuduh UMNO
adalah rasis. Beliau mencabar mana-mana
parti yang menuduh UMNO adalah rasis sepatutnya mencerminkan diri mereka
dan realiti komposisi kaum dalam parti mereka sendiri. Tegas Najib lagi,
“Jika Melayu adalah benar-benar rasis seperti yang dituduh, kita tidak akan
mempunyai tolak ansur terhadap budaya kumpulan etnik lain yang diamalkan di
negara ini.” Bagi Presiden UMNO ini,
makna sebenar rasisms adalah seperti aparteid yang sebelum ini diamalkan di
Afrika Selatan.
Dalam satu majlis di Shah Alam beberapa tahun lalu, Penasihat PKR, Datuk
Seri Anwar Ibrahim mendesak rakyat menolak rasisme, berkata Pakatan Rayat (PR) perlu bebas daripada “belenggu rasisme”
yang dicipta oleh orang berfikiran cetek.
“Saya mencadangkan Cina, India, Iban, dan Kadazan menghapuskan mentaliti
rasis ini.” Yang terbaru, PR mendesak
Peguam Negara mengambil tindakan terhadap Datuk Nasir Safar kerana membuat
kenyataan rasis terhadap orang Cina dan India.
Lebih setengah abad selepas kekalahan Nazi, dan lebih 30 tahun
selepas gelombang agung kebijajahan, mengapa rasisme menjadi fenomena yang
berkembang? Buku Race, Nation,
Class: Ambiguous Identities mencuba
untuk menjawab persoalan asas ini melalui dialog yang luar biasa antara ahli
falsafah Perancis, Etienne Balibar dengan ahli sejarah dan sosiologi Amerika,
Immanuel Wallerstein. Kedua-dua
pengarang mencabar anggapan lazim tentang rasisme sebagai kesinambungan atau
yang mempunyai ciri xenofobia dalam masyarakat atau komuniti masa lalu. Sebaliknya, Balibar dan Wallerstein
menganalisis “rasisme sebagai hubungan sosial yang kekal yang terikat dengan
struktur sosial masa kini, iaitu negara bangsa, pembahagian buruh, dan
pembahagian antara pusat dengan pinggir.
Meskipun wujud pertentangan pendapat produktif antara mereka, namun
kedua-duanya, Balibar dan Wallerstein menekankan kemodenan rasisme dan
keperluan untuk memahami hubungannya dengan kapitalisme dan perjuangan kelas
sezaman.”
Justeru, selagi sistem sosial yang dinyatakan itu wujud, maka selagi itulah
rasisme akan terus wujud. Dalam konteks
Malaysia, hakikatnya bukan
mudah untuk merombak sistem sosial yang dinyatakan oleh kedua-dua
pengarang, iaitu “negara bangsa, pembahagian buruh, dan pembahagian antara
pusat dan pinggir” yang terbentuk dalam sistem-dunia, meskipun ramai ahli
politik yang menunjukkan kejengkelan mereka terhadap rasisme. Dengan kata lain, rasisme tidak lebih sebagai
retorik politik yang realiti pembasmiannya masih tidak kelihatan.
Dalam konteks Malaysia, jika dirujuk pandangan kedua-dua pengarang yang dinyatakan di atas, dapat dikatakan
bahawa, baik pihak yang melemparkan
tuduhan, mahupun pihak yang menafikannya, memang tidak benar-benar memahami rasisme. Jika diamati kenyataan demi kenyataan pihak
yang terlibat, sesungguhnya mereka
menggunakan rasisme secara sembarangan atau dengan kata lain, “ikut sedap
mulut.” Sebenarnya, mereka sendiri kabur tentang rasisme jika
dilihat perbahasan antara Balibar dan Wallerstein: “Rasisme dan keperluan untuk memahami
hubungannya dengan kapitalisme dan perjuangan kelas sezaman” dan “bentuk konflik sosial bentuk masa kini dan
masa depan, di dunia yang krisis
negara bangsa disertai oleh kebangkitan yang mencemaskan: nasionalisme dan cauvinisme.”
Nyata bahawa polemik tentang rasisme memperlihatkan kejumudan pemikiran
pihak yang terlibat. Mereka cuba
menunjukkan diri mereka sebagai antirasisme, tetapi mereka tidak memahami
apakah yang mereka perkatakan itu.
Mereka gagal melihat rasisme dalam konteks yang lebih luas, iaitu
krisis, seperti yang dinyatakan oleh Balibar, dalam “Racism and Crisis”
dalam buku yang sama, walaupun merujuk
pengalaman Perancis: “Perkembangan rasisme
pada amnya ditunjukkan sebagai fenomena krisis,
lebih kurang yang pasti berlaku,
lebih kurang kesan boleh dilawan (resistible effect) krisis ekonomi, tetapi juga krisis dari politik, moral atau
budaya.”
Tidak dapat dipastikan berapa ramai yang terlibat dalam polemik memahami konsep rasisme yang diketengahkan
oleh Balibar dalam bab, “Is There a Neo-Racism”
bahawa rasisme baru ialah rasisme pada era “kebijajahan” yang berlaku
keterbalikan gerakan penduduk antara koloni lama dengan metropolis lama, dan
pembahagian manusia di dalam satu ruang politik. Dari segi ideologi, rasisme
semasa ialah “rasisme tanpa kaum” yang menurut Balibar, “rasisme yang tema
utamanya bukannya keturunan biologi, tetapi perbezaan yang tidak dapat diatasi.”
Memang sukar untuk menemui masyarakat sezaman yang bebas daripada rasisme,
meskipun tidak bermakna mereka hidup
dalam masyarakat rasis yang sama banyak.
Jika seseorang itu mahu menghindari rasisme, seperti yang ditegaskan
oleh Etienne Balibar, “dia perlu menghindari bahawa antirasisme ‘abstrak’ yang
gagal menangkap maksud hukum psikologi dan sosiologi tentang gerakan penduduk
manusia; dia perlu menghormati ‘nilai ambang tolerans,’ mengekalkan
‘kerenggangan budaya.’” Kalau
tidak, antirasisme hanya merupakan
kata-kata basi yang kedengaran gah, tetapi kosong dari segi pelaksanaannya.