ISNIN, 8 Disember 2014
Oleh: ZULKIFLI SALLEH
Bersempena ulang tahun ke-20 keruntuhan Tembok Berlin, The Daily Beast dalam keluaran
11 Ogos 2009, memilih buku baharu dan lama terbaik tentang Perang Dingin dan
kejatuhan Komunisme. Empat buku yang
terpilih itu ialah The Magic Lantern oleh Timothy Garton Ash, Revolution 1989: The Fall of the Soviet
Empire oleh Victor Sebestyen, dan dua
buah lagi ialah novel, iaitu Tinker, Tailor, Soldier, Spy dan The
Wall Jumper, masing-masing oleh
Victor Sebestyen dan John le Carré.
Gugurkan
buku dan bukannya bom seakan-akan adalah antara teknik yang diterima pakai oleh
Amerika Syarikat ketika Perang Dingin. Pada
era itu, tulis Peter Finn dan Petra Couvée “CIA mencintai sastera - novel, cerpen, sajak. Joyce, Hemingway, Eliot. Dostoevsky, Tolstoy, Nabokov.” Dalam makalah yang diterbitkan dalam The
Washington Post awal April tahun ini,
yang diubahsuaikan daripada The
Zhivago Affair: The Kremlin, the CIA,
and the Battle Over a Forbidden Book, mereka menegaskan bahawa buku ialah senjata,
dan jika karya sastera tidak dapat diperoleh atau diharamkan di Kesatuan Soviet
atau Eropah Timur, maka karya itu digunakan sebagai propaganda untuk mencabar
versi realiti Soviet. (Buku ini terbit
pada 17 Jun tahun ini.) Sepanjang tempoh Perang Dingin, sebanyak 10 juta
naskhah buku dan majalah diedarkan secara rahsia oleh CIA di belakang Tabir
Besi sebagai sebahagian kempen perang politik.”
“Dalam
hubungan ini, Doctor Zhivago merupakan peluang keemasan untuk CIA,”
jelas Finn dan Couvée Menurut
mereka, pakej sulit tiba di ibu
pejabat CIA pada Januari 1958. Di
dalamnya ialah dua gulung filem daripada risikan British, iaitu gambar halaman
novel bahasa Rusia berjudul Doctor Zhivago. Buku ini ditulis oleh penyair Boris
Pasternak, yang diharamkan penerbitannya di Kesatuan Soviet. Pihak British mencadangkan supaya CIA
mendapatkan salinan novel di belakang Tabir Besi. Idea tersebut mendapat
tarikan segera di Washington.
Novel Doctor Zhivago pertama kali diterbitkan
oleh penerbit di Milan yang menerima naskhah manuskrip daripada peninjau
sastera Itali yang bekerja di Moscow.
Pada Jun 1956, Pasternak menandatangani kontrak dengan penerbit,
Giangiacomo Feltrinelli, yang akan melawan semua usaha oleh Kremlin dan Parti
Komunis Itali untuk menindas penerbitan buku ini. Selepas itu, novel ini
diterjemahkan ke dalam bahasa Inggeris dan Perancis. Novel terkenal Pasternak ini masih tidak diterbitkan di
Kesatuan Soviet hingga tahun 1988, kerana kritikan implisitnya terhadap sistem
Soviet. Akan tetapi, untuk alasan yang
sama, CIA mahu rakyat Soviet membaca buku ini, dan mengatur penerbitan
pertamanya dalam bahasa Rusia.
“Buku
ini mempunyai nilai propaganda yang amat besar.” Finn dan Couvée memetik memo CIA kepada semua ketua
cawangan Bahagian Rusia Soviet agensi berkenaan, yang menyatakan, “bukan hanya
kerana mesej intrinsiknya dan sifat merangsang fikiran, tetapi juga kerana
keadaan penerbitannya: kita mempunyai peluang untuk menjadikan warga Soviet hairan
apakah silap kerajaan mereka, apabila mendapati karya sastera yang halus oleh
lelaki yang diiktiraf sebagai penulis agung Rusia, bahkan tidak dapat diperoleh
di negaranya sendiri dalam bahasnya sendiri untuk orangnya sendiri baca.”
Memo
berkenaan ialah satu daripada lebih 130 dokumen CIA yang diubah status
baru-baru ini yang memperincikan penglibatan rahsia agensi dalam percetakan Doctor
Zhivago, suatu rancangan berani yang membantu menyampaikan buku ini ke
tangan warga Soviet yang kemudiannya memberikan buku ini daripada seorang kawan
kepada seorang kawan, membolehkannya beredar di Moscow dan kota lain di Blok
Timur. Penerbitan buku tersebut dan
kemudian penganugerahan Hadiah Nobel Kesusasteraan kepada Pasternak mencetuskan
satu ribut budaya yang amat hebat dalam Perang Dingin.
Kedua-duanya,
iaitu epik dan autobiografi novel
Pasternak berkisar pada doktor-penyair Yuri Zhivago – seni, kecintaan, dan
kehilangan dalam dekad sekitar Revolusi Rusia tahun 1917. Sepanjang tempoh itu, Zhivago ialah alter ego
Pasternak. Kedua-duanya, iaitu watak dan
penulis, yang lahir pada tahun 1890, adalah dari masa lalu yang hilang, iaitu
persekitaran inteligensia Moscow yang dibudayakan. Novel ini memberitahu kisah sebahagian
autobiografi Zhivago, ketika zaman dekad gelora, sebelum, ketika, dan selepas
Revolusi tahun 1917. Dia telah pun berkahwin
apabila dia jatuh cinta pada wanita lain, iaitu Lara yang juga berkahwin.
Oleh
sebab daya tarikan keabadian novel tersebut dan filem tahun 1965 berdasarkan
novel ini, Doctor Zhivago kekal sebagai tanda penting karya
fiksyen. Namun begitu, jelas Finn dan Couvée, hanya sebilangan pembaca yang tahu
pengalaman kelahirannya dan bagaimana novel itu merangsangkan dunia yang sangat
berpecah-belah antara ideologi yang bersaing dua kuasa besar. “Peranan CIA –
dengan penerbitan kulit keras edisi bahasa Rusia dicetak di Belanda dan edisi
mini, iaitu kulit lembut di ibu pejabat CIA – begitu lama disembunyikan.”
Dokumen
yang baru sahaja didedahkan itu menunjukkan bahawa operasi untuk menerbitkan
buku ini dikendalikan oleh Bahagian Rusia Soviet CIA, dipantau oleh Pengarah
CIA, Allen Dulles dan dipersetujui oleh
Lembaga Penyelarasan Operasi Presiden Dwight
D. Eisenhower (OCB), yang
melaporkan kepada Majlis Keselamatan Negara di Rumah Putih. OCB yang menyelia aktiviti terselindung
memberikan kawalan eksklusif kepada CIA terhadap “eksploitasi” novel ini. Menurut rekod tersebut, seperti yang dicatatkan oleh Finn dan
Couvée, “tangan kerajaan Amerika Syarikat tidak ditujukkan dalam
mana-mana bentuk.”
Sementara
itu, di Washington, pakar Soviet dengan cepat melihat mengapa Moscow keberatan
terhadap Doctor Zhivago. Dalam
memo pada Julai 1958, John Maury, ketua Bahagian Rusia Soviet, menulis bahawa
buku ini memang jelas ancaman terhadap pandangan dunia yang Kremlin nekad untuk
tunjukkan. “Mesej kemanusiaan Pasternak
bahawa setiap orang mempunyai hak untuk kehidupan peribadi dan wajar mendapat penghormatan sebagai manusia, tidak
kira takat kesetiaan politiknya atau sumbangannya kepada negara - memberikan
cabaran asas terhadap etika Soviet
tentang pengorbanan individu kepada sistem Komunis,” tulis Maury.
Finn dan Couvée memetik memo dalaman tidak berapa lama selepas
kemunculan novel ini di Itali bahawa anggota staf CIA mencadangkan supaya Doctor
Zhivago diterbitkan dalam jumlah maksimum edisi asing, untuk maksimum
pengedaran dunia percuma, dan menyanjung serta mempertimbangkan penghormatan,
seperti Hadiah Nobel. Meskipun CIA
berharap novel Pasternak akan menarik perhatian dunia, termasuk daripada Swedish
Academy, tidak wujud petunjuk bahawa motif agensi itu untuk mencetak edisi
bahasa Rusia untuk membantu Pasternak memenangi Hadiah Nobel, sesuatu yang
menjadi persoalan spekulasi untuk beberapa dekad.
Pada
awal September 1958, ejen perkhidmatan rahsia Belanda, Joop van der Wilden
membawa balik senjata CIA terbaru dalam perjuangan antara Barat dengan Kesatuan
Soviet, dalam pakej kertas kuning yang kecil.
Benda itu bukannya bahan
baru teknologi ketenteraan licik,
tetapi buku, iaitu naskhah edisi bahasa Rusia pertama Doctor Zhivago
yang diterbitkan oleh Mouton
Publishers of The Hague. Buku ini ialah sebahagian
cetakan sulit yang Joop van der Wilden
kumpulkan daripada penerbit dan diserahkan kepada CIA. Rancangannya, beberapa ratus buah buku untuk diserahkan
kepada pelawat Soviet yang mengunjungi Brussels Universal
and International Exposition. Pihak
berkuasa Belgium mengeluarkan 16,000 visa untuk pelawat Soviet. Empat puluh tiga negara menyertai ekspo di
tapak seluas 500 ekar di Brussels
tengah, dengan Amerika Syarika dan
Kesatuan Soviet membina astaka yang amat besar untuk mempamerikan cara hidup yang bersaing.
Pada
Julai 1959, sekurang-kurangnya 9000 naskhah edisi miniatur Doctor Zhivago
dicetak dalam satu daripada dua siri jilid.
CIA cuba mewujudkan ilusi bahawa edisi novel ini diterbitkan di Paris
oleh entiti rekaan, Société d’Edition et
d’Impression Mondiale. Kumpulan emigre Rusia
juga mendakwa bahawa mereka di belakang penerbitan ini. Finn
dan Couvée memetik rekod CIA yang menyatakan buku
miniatur ini diedarkan oleh ejen yang mempunyai kontak dengan pelancong dan
pegawai Soviet di Barat. Sebanyak 2000
naskhah edisi ini disimpan untuk diedarkan kepada pelajar Soviet dan Eropah
Timur di Festival Belia dan Pelajar
Sedunia untuk Keamanan dan Persahabatan tahun 1959 yang berlangsung di
Vienna.
Finn
dan Couvée mengemukakan penceritaan yang terperinci
tentang pembabitan CIA dalam penerbitan dan pengedaran Doctor Zhivago. Walau bagaimanapun, di sini dikemukakan
secara ringkas mana-mana peristiwa penting sahaja. Makalah ini
dan terutamanya buku mereka, The Zhivago Affair: The Kremlin, the CIA, and the Battle Over a
Forbidden Book dipetik dan dibahaskan secara meluas, antaranya dalam BBC News Magazine, Daily
Mail, Kirkus Review, New Republic, The Atlantic,The
Daily Beast, The Christian Science Monitor,The Guardian, The Spectator,The Sunday Times,
dan The Telegraph.
Sepanjang
setengah abad CIA berdiam diri secara keseluruhannya tentang penglibatannya
dengan Doctor Zhivago dan hanya baru-baru ini mengakuinya. Mungkin pada tahun 2009, apabila wartawan dan
penyiar Rusia, Ivan Tolstoy menerbitkan The
Laundered Novel: Doctor Zhivago between the KGB and the CIA, penyiasatan serius pertama tentang perkara ini untuk
banyak tahun. Demikian hujah Michael
Scammell yang mengulas The Zhivago
Affair: The Kremlin, the CIA, and the
Battle Over a Forbidden Book dan
sebuah lagi, Inside the Zhivago Storm: The
Editorial Adventures of Pasternak’s Masterpiece oleh Paolo Mancosu. Ulasan
Scammell yang diterbitkan dalam The
New York Review of Books keluaran Julai, menyatakan bahawa pengarang kedua-dua buku
tersebut menjelaskan cara amat terperinci cara CIA berjaya menutup
penglibatannya dan mekanisme yang agensi itu gunakan untuk memastikan edisi bahasa Rusia Doctor Zhivago diterbitkan di Eropah
dengan begitu cepat, tetapi Finn dan Couvée mempunyai trump
card dalam bentuk koleksi “kira-kira
135” dokumen CIA yang diubah status yang mendedahkan pemikiran di sebalik
operasi dan banyak salah langkah dalam melaksanakan operasi itu yang sehingga
ketika itu merupakan perusahaan yang tidak lazim sama sekali.
Memang banyak kepustakaan tentang Pasternak dan Doctor Zhivago, dan
kebanyakannya merujuk penglibatan CIA dalam penerbitan novel ini, sama ada secara
sepintas lalu ataupun panjang lebar. Namun begitu, Scammell
menegaskan, “tidak ada satu pun yang sebelum ini mempunyai akses kepada bahan
secara langsung. Nasib baik, buku Finn dan
Couvée bukan setakat CIA
semata-mata. Mereka menyentuh setiap aspek hal Zhivago secara terperinci, daripada kehidupan awal
Pasternak dan asal usul novel beliau kepada kegemparan penerbitan pertama tahun
1957, sifat campur tangan CIA, dan akibat terhadap Pasternak dan sekutunya.” Sebenarnya, dokumen CIA itu disediakan atas permintaan kedua-dua
penulis ini.
Penentuan masa adalah sangat baik, kerana seperti yang Finn dan Couvée
tegaskan, CIA mempunyai sejumlah besar pegawai yang mempunyai kelayakan sastera
yang kuat dan mencintai buku, tulis Scammell. “Mereka
mempercayai kuasa idea, dan bersetuju dengan ketua tindakan berselindung CIA
bahawa ‘buku berbeza daripada semua media propaganda lain kerana sebuah buku dapat
mengubah secara signifikan sikap dan tindakan pembaca hingga
takat tidak ditandingi oleh impak mana-mana medium tunggal.’”
Walau
bagaimanapun, Scammell mencatatkan bahawa filem blokbuster Doctor Zhivago arahan
David Lean yang dikeluarkan pada tahun 1965, lakonan Omar Sharif sebagai
Zhivago dan Julie Christie sebagai Lara, jauh lebih banyak orang ingat berbanding
dengan novel ini.
Setelah
pendedahan penglibatan CIA dalam
penerbitan Doctor Zhivago, mungkin ada orang yang mengesyaki agensi itu
terlibat dalam penganugerahan Hadiah Nobel untuk Pasternak. “Adakah laluan Pasternak ke Hadiah Nobel
diturap oleh CIA?” Demikian persoalan
yang dikemukakan oleh Ivan Tolstoy yang menulis
dalam Radio Free Europe pada Julai lalu. “Tanpa Doctor Zhivago dalam Rusia
asal,” tegas beliau, “Pasternak akan kehilangan khalayaknya yang penting dan
dipercayai, kehilangan peluangnya untuk memenangi Hadiah Nobel.” Meskipun Swedish Academy terkenal dengan
amalan melindungi peraturan
kelayakannya, sejak lama dipercayai bahawa pengarang mesti menerbitkan karyanya
dalam bahasa ibundanya untuk dipertimbangkan Hadiah Nobel. Tolstoy juga
menjelaskan Goslitizdat, penerbit besar di Kesatuan Soviet pada mulanya
berjanji untuk menerbitkan buku ini, tetapi berlaku pemberontakan di Hungary
pada tahun 1956 yang mendorong Moscow sekali lagi membuat kawalan yang ketat.
Dalam wawancara dengan Del Quentin Wilber daripada Bloomberg,
Peter Finn memberitahu bahawa beliau mendapat idea untuk menulis buku ini
ketika beliau di Moscow pada tahun 2007 apabila beliau menulis cerita untuk The
Washington Post tentang dakwaan penulis Rusia bahawa CIA menerbitkan Doctor
Zhivago di Rusia untuk memenangi Hadiah Nobel untuk Pasternak.
Dokumen CIA yang beliau dan Petra Couvée peroleh ketika menjalankan
penyelidikan untuk buku ini kini menunjukkan bahawa dakwaan itu tidak
benar. Matlamat agensi adalah hanya
memastikan novel ini yang diharamkan di Kesatuan Soviet, sampai ke tangan warga
Soviet.
“Ketika
masih di Moscow, saya mula membaca kisah Pasternak dan Doctor Zhivago,
iaitu tentang dekad yang Pasternak habiskan untuk tulis; hubungan ambivalen
yang mendalam beliau dengan negara Soviet; ikatan aneh antara beliau dengan
Stalin; dan reaksi rasmi berseteru terhadap Doctor Zhivago,” jelas Finn.
“Saya fikir,” tambah Finn,
“Pasternak akan sangat tidak gembira untuk mendengar bahawa CIA terlibat dengan
percetakan novel ini. Beliau benci
apabila akhbar Barat secara terpilih memetik daripada novel ini untuk
membesar-besarkan watak anti-Soviet.
Pasternak lebih memikirkan dirinya, dan novel ini, sebagai mengatasi
politik. Pasternak menentukan dengan
bersungguh-sungguh agar novel ini diterbitkan dan mendapat khalayak yang luas
seberapa mungkin, tetapi beliau tidak mahu Doctor Zhivago
dieksploitasikan untuk tujuan politik.”
Penjelasan Finn dalam
wawancara itu, pastinya menafikan spekulasi
Ivan Tolstoy
bahawa CIA memainkan peranan dalam anugerah Hadiah
Nobel untuk Boris Pasternak.
(Nota: Tulisan asal makalah yang pernah diterbitkan dalam
Dewan Sastera, September 2014.)
No comments:
Post a Comment