.png)
Oleh: ZULKIFLI SALLEH
Dalam pertemuan dan makan tengah hari di Lake Club pada
bulan Februari 2009 bersama-sama Datuk Dr. Awang Sariyan yang pulang bercuti dari
Beijing, Datuk Sallehuddin Abang Shokeran, dan saya, Dato’ Abdul
Rahim Abu Bakar, bekas Menteri Besar Pahang dan bekas Pengerusi
Lembaga Pengelola Dewan Bahasa dan Pustaka bercerita tentang bahasa dan
politik. Antaranya, beliau menegaskan bahawa kerajaan tidak serius untuk memansuhkan
Pengajaran dan Pembelajaran Sains dan Matematik dalam Bahasa Inggeris
(PPSMI). Kerajaan sengaja melengah-lengahkan pemansuhan itu
dengan harapan orang akan lupa. Lagipun, pejuang bahasa itu terdiri
daripada orang tua dan uzur yang pasti tidak dapat meneruskan perjuangan.
Maksudnya,
perjuangan bahasa tidak ada kesinambungan kerana kebanyakan pejuangnya generasi
lama yang pastinya akan uzur atau meninggal dunia, seperti Dato’ Abdul Rahim
dan Dato’ Hassan Ahmad. Generasi baharu yang turut terlibat dalam perjuangan
bahasa boleh dikatakan kurang, meskipun
belum pupus sama sekali. Hal ini dapat diperhatikan pada bantahan terhadap
pelaksanaan Program Bahasa Duaan (DLP).
Jika dilihat status dalam Facebook, kebanyakannya melibatkan generasi
lama yang masih bersemangat, manakala generasi
baharu yang hanya seorang dua sekadar muncul sekali-sekala. Menurut catatan seorang kawan pada Facebook bantahan
yang dilancarkan terhadap DLP pada hari Sabtu 26 Mac lalu, tidak mendapat sambutan.
Tidak sampai 100 orang yang berkumpul dekat
Masjid Jamek, Kuala Lumpur. “Ramai polis
yang bertugas,” tulis kawan itu – mungkin dia berseloroh.
Pada tahun 2002,
dalam satu sesi muzakarah Jabatan Penerbitan DBP bersama-sama ahli lembaga yang
menganggotai Jawatankuasa Penerbitan, seorang daripada mereka mengatakan bahawa
bahasa Melayu telah menjadi “liabiliti politik.” Parti-parti politik Melayu tidak lagi
berminat terlibat dalam perjuangan bahasa kerana bahasa Melayu bukan lagi
seperti sebelum ini: “aset politik.”
Jika diperhatikan dalam riuh gamat perhimpunan parti-parti politik
Melayu-Islam, soal perjuangan bahasa
Melayu tidak mendapat perhatian. Dalam perhimpunan Agung UMNO tahun lalu,
kedengaran seorang dua perwakilan yang bercakap tentang perkara ini, tetapi
suara mereka tenggelam dalam gegak-gempita persidangan.
Dalam UMNO sendiri, oleh sebab parti itu didukung oleh
guru-guru Melayu, maka mereka begitu lantang memperjuangkan bahasa Melayu. Mereka menuntut supaya bahasa pengantar di
sekolah-sekolah menengah hendaklah menggunakan bahasa Melayu dan bukannya
bahasa Inggeris. Oleh sebab kerajaan
pimpinan Tunku Abdul Rahman berdolak-dalik dalam soal ini, maka pada tahun
1958, guru Melayu keluar beramai-ramai daripada UMNO. Tindakan mereka itu menyebabkan banyak
cawangan UMNO lumpuh. Peristiwa ini
dicatatkan oleh Tun Abdul Ghafar Baba dalam Penitianku...: Sebuah Catatan
Peribadi Tun Abdul Ghafar Baba.
Guru-guru Melayu yang merupakan tonggak UMNO memang kental perjuangan
bahasa Melayu mereka. Namun begitu, era
mereka dalam parti itu telah lama berakhir, manakala Tun Ghafar merupakan guru Melayu terakhir.
Keadaan telah berubah sama sekali. Perjuangan gigih sejak dekad 1950-an hingga 1980-an nampaknya mula lesap sejak dekad 1990-an. Pada dekad itu, banyak pihak terlibat dalam
perjuangan bahasa, orang politik dan bukan orang politik. Satu contoh yang jelas ialah berhubung
dengan Rang Undang-undang Bahasa
Kebangsaan tahun 1967, yang mencetuskan konfrontasi antara pejuang bahasa dengan
kerajaan. Di luar Parlimen, beberapa
kumpulan mahasiswa universiti, kesatuan guru, dan penulis – semuanya komuniti
Melayu menubuhkan Badan Bertindak Bahasa Kebangsaan (BBBK) untuk menentang
penggunaan bahasa Inggeris dengan lebih luas dan konsep pelbagai bahasa.
BBBK mengadakan rapat umum di Balai Budaya, Dewan Bahasa
dan Pustaka, dihadiri oleh wakil-wakil daripada badan bahasa dan juga badan
politik Melayu, seperti UMNO dan PAS. Mohd. Salleh Daud, bekas ahli Lembaga
Pengelola DBP dan bekas karyawan tamu DBP, pernah menulis dalam Memoir Bukan Seorang
Konformis, bahawa beliau yang
diminta menjadi pengerusi persidangan, mula merasakan suasana akan menjadi
kucar-kacir. Dewan Budaya yang sesak
dengan kebanjiran manusia dan kepulan asap rokok, disesakkan lagi oleh bahang
emosi yang meluap-luap marah terhadap Tunku Abdul Rahman Putra, Perdana Menteri
Malaysia ketika itu. Setiap yang hadir memekik-mekik mahu bersuara, mengutuk
Tunku kerana membawa rang undang-undang yang akan “membunuh” bahasa Melayu.
Para pejuang bahasa
yang hadir dalam rapat umum yang
berlangsung pada 2 Mac 1968 itu bertindak membakar rang undang-undang, gambar
Tunku Abdul Rahman, dan akhbar Utusan
Melayu di luar bangunan DBP. Tunku
dikatakan tidak berasa gembira dengan Tun Syed Nasir Ismail, Pengarah DBP
ketika itu. Beberapa hari selepas peristiwa
tersebut, dalam satu perhimpunan di Ipoh, yang turut dihadiri oleh Syed
Nasir, Tunku dipetik sebagai berkata, “Jika tidak cukup gambar saya di Dewan
Bahasa, pergi dan lihat banyak lagi gambar di rumah saya. Di sana ada banyak gambar elok dan
warna-warni.”
Menurut Mohd. Salleh, meskipun mendapat tentangan
daripada pejuang bahasa kebangsaan dan juga pejuang bahasa Cina yang mahukan
bahasa Cina juga dijadikan bahasa rasmi atas dasar fahaman pelbagai
bahasa, rang undang-undang itu
diluluskan dalam sidang Dewan Rakyat 3 Mac 1967, dengan 95 menyokong
(Perikatan) dan 11 menentang (pembangkang). Akta ini mengesahkan bahasa Melayu
sebagai bahasa kebangsaan yang tunggal dan rasmi, tetapi membolehkan bahasa
Inggeris terus digunakan untuk maksud tertentu dan bahasa kaum lain boleh
digunakan untuk maksud bukan rasmi.
Tatkala Tunku berasa tidak gembira beliau terhadap peristiwa di Dewan Budaya itu,
rakyat juga naik berang terhadap beliau yang akhirnya mereka terjemahkan dalam
peti undi pada tahun 1969. Dalam pilihan raya itu, prestasi Parti Perikatan
merosot, terutamanya MCA. Pulau Pinang
jatuh ke tangan Parti Gerakan, Perak dan Selangor “tergantung,” manakala
Kelantan kekal di tangan PAS.
Sebagaimana orang bukan Melayu, orang Melayu juga menolak Perikatan,
dengan UMNO kehilangan lapan kerusi Parlimen. Beberapa hari selepas pilihan
raya umum 10 Mei itu berlaku rusuhan kaum yang dikenali sebagai Peristiwa 13
Mei.
Sebagai Perdana Menteri, Tunku terpaksa menghadapi
tuduhan dan cemuhan daripada ahli-ahli UMNO sehingga dikatakan martabat beliau
dalam UMNO menjunam selepas meluluskan Akta Bahasa Kebangsaan, apabila pejuang
bahasa mengkritik beliau kerana tidak mempunyai pendirian yang tegas terhadap
orang Cina. Kajian tentang faktor prestasi buruk Perikatan dan berlakunya detik
hitam dalam sejarah Malaysia, mendapati
soal bahasa merupakan salah satu faktornya. Kegagalan kerajaan untuk
melaksanakan bahasa kebangsaan dan Dasar Pendidikan Kebangsaan pada tahun 1967,
iaitu 10 tahun selepas merdeka, secara jelas adalah salah satu faktor
penyumbang yang menyebabkan meletusnya Peristiwa 13 Mei.
Tun Dr. Mahathir Mohamad dalam Doktor Umum: Memoir Tun Dr Mahathir Mohamad mencatatkan situasi sebelum pilihan raya umum
1969 yang berkait soal bahasa. Menurut
beliau, walaupun selepas Singapura
disingkirkan daripada Malaysia pada tahun 1965, dasar “Malaysian Malaysia” yang
diperkenalkan oleh Lee Kuan Yew diteruskan oleh DAP yang mengapi-apikan cauvinisme Cina dan
memarakkan api nasionalisme Melayu. “Orang Melayu pula menjadi amat emosional,
tetapi gagal mengemukakan hujah dengan baik. Misalnya, pegawai-pegawai Melayu
di Dewan Bahasa dan Pustaka sentiasa mempromosikan bahasa Melayu dan menggesa
semua orang menggunakannya,” tulis Dr.
Mahathir. “Namun, mereka sendiri gagal menerangkan bahawa walaupun bahasa
Melayu menjadi bahasa kebangsaan dan bahasa rasmi, bahasa lain boleh digunakan
dengan bebas, termasuk sebagai bahasa pengantar di sekolah.”
Sejak
menuntut kemerdekaan Tanah Melayu
hinggalah kepada selepas pembentukan Malaysia, bahasa Melayu sentiasa berada di tengah pentas yang
bukan sahaja merumitkan Perikatan,
tetapi juga boleh mencetuskan ketegangan.
Usaha untuk menjadikan bahasa Melayu sebagai bahasa rasmi ditentang oleh
orang Cina, dan mereka juga mencadangkan bahasa Cina dijadikan bahasa rasmi.
Sebenarnya, usaha untuk mendaulatkan bahasa Melayu sebagai bahasa rasmi tunggal
selepas tahun 1967, disambut oleh orang Cina yang bertindak balas dengan
kerasnya terhadap dasar ini, iaitu dengan menuntut bahawa bahasa Cina patut
diakui sebagai bahasa rasmi sebagaimana bahasa Melayu dan bahasa Inggeris, dan
peperiksaan awam patut diadakan dalam bahasa Cina.
Semasa dalam pemerintahan Darurat akibat Peristiwa 13,
kerajaan yang ditadbir oleh Majlis
Gerakan Negara (Mageran), dengan Timbalan Perdana Menteri Tun Abdul Razak
Hussein sebagai Pengarahnya, melaksanakan Dasar Pendidikan yang
memartabatkan bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan. Pada 30 Julai 1969, Menteri Pelajaran Tun
Abdul Rahman Ya’kub mengumumkan rancangan untuk memperkenalkan bahasa Melayu
sebagai bahasa pengantar di sekolah-sekolah di Semenanjung Malaysia secara
berperingkat-peringkat, bermula dengan darjah satu pada tahun 1970. Bahasa Inggeris hanya diajar sebagai bahasa
kedua. Pelaksanaan ini dilanjutkan ke
sekolah menengah, termasuk tingkatan enam, akan menggunakan bahasa Melayu pada tahun 1982. Mulai tahun 1983, bahasa Melayu akan
digunakan sebagai bahasa pengantar dalam tahun pertama di kuliah-kuliah universiti.
Penubuhan Universiti Kebangsaan Malaysia (UKM) juga atas daya usaha Tun Abdul Rahman Ya’kub pada tahun 1970, dalam usaha untuk mendaulatkan bahasa Melayu sebagai
bahasa kebangsaan dalam bidang pendidikan sebagai tindak balas terhadap
“ura-ura orang Cina untuk menubuhkan Universiti Merdeka.” Idea penubuhan UKM
adalah hasil pertemuan yang diadakan
di Dewan Bahasa dan Pustaka sebelum pilihan raya umum tahun 1969,
dihadiri kira-kira 50 orang, antaranya Syed Nasir Ismail, Dr. Mahathir Mohamad, Abdul Samad Ismail, Dr.
Syed Ali, Tengku Shamsul Bahrin, dan Abu Bakar Hamid. Pertemuan itu bersetuju bahawa inilah masa yang sesuai sekali untuk mendesak
kerajaan supaya dibina sebuah “Universiti Kebangsaan” sebagai puncak kepada
sistem pendidikan kebangsaan yang menggunakan bahasa Malaysia sebagai bahasa
pengantar. Walau bagaimanapun, Tunku
Abdul Rahman dan Menteri Pelajaran ketika itu, Tan Sri Mohd. Khir Johari tidak
begitu ghairah dengan cadangan penubuhan UKM, sedangkan Tun Abdul Razak
memberikan sokongan, tetapi tidak secara terbuka.
Era perjuangan bahasa Melayu sudah lama berlalu dan sukar
untuk ditebus kembali. Segalanya hilang
dalam wawasan, hilang dalam transformasi. Pejuang bahasa yang masih ada sekarang sekadar saki-baki yang pastinya
tanpa pengganti.
