.jpg)
Oleh ZULKIFLI SALLEH
Pada Ogos ini, genap 58 tahun Persekutuan Tanah Melayu
mencapai kemerdekaan dan pada bulan September, genap 52 tahun pembentukan Malaysia,
sebuah perjalanan sejarah yang panjang,
sarat dengan kejayaan dan kegagalan, kegembiraan dan kesedihan, keterujaan dan
keresahan. Dalam tempoh tersebut,
pelbagai dasar nasional diperkenalkan dan dilaksanakan. Lima tahun dari
sekarang, Malaysia mengorak langkah untuk mencapai status negara maju yang
mungkin tanpa “acuan sendiri.” Hal ini
demikian, kerana kegagalan pembinaan
bangsa (nation-building) yang memang
kelihatan dengan ketara. Dan faktor
utama kegagalan pembinaan bangsa berpunca daripada kegagalan mendaulatkan
bahasa Melayu, bahasa kebangsaan negara merdeka. Tidak seperti Indonesia, yang dianggap berjaya dalam pembinaan bangsa melalui bahasa
Indonesia (atau bahasa Melayu-Indonesia) yang dilaksanakan sejak zaman Sukarno dan Suharto.
“Zaman
surut bahasa Melayu,” itulah pesan Datuk Seri Anwar Ibrahim, yang ketika itu
Timbalan Perdana Menteri dan Menteri Kewangan, dalam pertemuan tidak rasmi
dengan para pegawai kanan Dewan Bahasa
dan Pustaka pada Mei 1997 di sebuah hotel di Port Dickson. Anwar ketika itu pemangku Perdana Menteri
berehat di hotel tersebut bersama-sama isteri dan keluarga beliau selepas beliau menjalankan
tugas rasmi di Melaka, manakala pegawai kanan DBP berbengkel di hotel yang
sama. Atas jemputan Datuk A. Aziz
Deraman, Ketua Pengarah ketika itu, Anwar sudi menyampaikan amanat dalam
suasana yang santai. Anwar meminta kami di DBP jangan “terlalu keras”
dalam memperjuangkan bahasa Melayu kerana “ada seseorang yang akan berasa
hati.” Beliau juga meminta kami
bersabar dan memberikan harapan kepada kami bahawa beliau akan pulihkan zaman
surut itu. Namun begitu, lebih setahun
kemudian, harapan itu pudar bersama-sama
berkecainya impian beliau untuk menerajui negara Malaysia. Selebihnya sejarah!
Sesiapa
yang melihat tajuk Berita Harian
dalam ruangan sastera keluaran 7 Julai lalu, “Bahasa Melayu ‘ditekan’,” dan
mereka mengikuti perkembangan bahasa Melayu, sesungguhnya tidak berasa terkejut dan juga
tidak akan mengatakan sekadar sensasi.
Sebenarnya, itulah hakikat yang dialami oleh bahasa Melayu sejak dua dekad lalu
apabila wujudnya usaha terancang dan pelbagai tekanan untuk meminggirkan bahasa
Melayu dengan berselindung di sebalik kepentingan bahasa Inggeris yang kononnya
bahasa global. Justeru, salah satu
langkahnya dilaksanakan Pengajaran dan Pembelajaran Sains dan Matematik dalam
Bahasa Inggeris (PPSMI) pada tahun 2003.
Tidak cukup dengan semua itu, beberapa tahun lalu dan kini bergema balik,
gesaan pelaksanaan semula sekolah aliran
Inggeris.
Muhammed
Abdul Khalid dalam bukunya, The Colour of
Inequality: Ethnicity, Class, Income,
and Wealth in Malaysia, dalam menyorot ketidaksamaan ekonomi dan hubungan kaum di
negara ini dari segi sejarah, turut menyentuh “kontrak sosial” atau “tolak
ansur” yang dibuat antara UMNO, MCA, dan MIC tentang status setiap
kumpulan kaum dalam konteks perjuangan
kemerdekaan dan penggubalan Perlembagaan. Tolak ansur itu ialah orang Melayu
menerima orang bukan Melayu sebagai warganegara, manakala orang bukan Melayu
menerima kedudukan istimewa orang Melayu tanpa had masa. Tambah Muhammed, hasil rundingan ini
ditunjukkan dalam Perlembagaan Malaysia, terutamanya Perkara 89, Perkara 152, dan Perkara 153. Perkara 152 adalah tentang kedudukan bahasa
Melayu sebagai bahasa kebangsaan negara ini dan ini akan dicapai melalui pelaksanaan
dasar bahasa kebangsaan. Beliau merumuskan, “syarat kewarganegaraan agak mudah
dilaksanakan.” Dan bagi beliau, kontrak
sosial atau tolak ansur itu, “negara Melayu yang wujud sejak 500 tahun kini
dikongsi dengan orang lain. Negara ini
berubah selama-lamanya.”
Apabila
dilihat nasib bahasa Melayu sekarang, yang “ditekan” memetik semula tajuk Berita Harian, kontrak sosial yang dibentuk lebih setengah
abad lalu memang merugikan satu pihak dan memenangkan satu pihak yang
lain. Sementara “lebih sejuta orang
diberikan kerakyatan,” seperti yang dicatatkan oleh Muhammed Abdul Khalid,
manakala bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan terkial-kial kalaupun tidak
sekadar tinggal “nyawa-nyawa ikan.”
Dalam memoirnya yang belum diterbitkan, bekas
Timbalan Perdana Menteri kedua, Tun Dr. Ismail Abdul Rahman, pernah
menyentuh tiga perkara, iaitu
kewarganegaraan, soal bahasa, dan kedudukan istimewa orang Melayu. Tentang soal
bahasa, hujah beliau, “pucuk pimpinan
Perikatan membuat kesimpulan bahawa Tanah Melayu merdeka harus ada bahasa
penyatu, supaya pelbagai kaum menjadi satu bangsa. Pilihan yang jelas ialah bahasa Melayu. Pada
pokoknya, jika orang Cina – itu masalah politik sebenar, kerana kaum yang lain
tidak dominan – hendak dipujuk agar menerima bahasa Melayu sebagai bahasa
kebangsaan, mereka patut diberikan taraf warganegara sebagai balasan. Inilah
asas sebenar kesepakatan antara tiga pihak di negara ini, terutamanya antara
Melayu dengan Cina” (rujuk Ooi Kee Beng, Bukan
Kerana Pangkat: Tun Dr Ismail dan
Masanya).
Tun Dr. Ismail juga seperti dipetik oleh Ooi
Kee Beng, membangkitkan tiga peruntukan
Perlembagaan, yang merupakan “hasil
tolak ansur yang dicapai antara pelbagai kaum di negara ini.” Soal kewarganegaraan boleh dikatakan telah
terhurai dengan semangat tolak ansur itu.
Dua setengah juta rakyat yang pada tahun 1957 tidak layak menjadi
warganegara telah menjadi warganegara sejak itu. Akan tetapi, soal bahasa belum selesai. Tempoh 10 tahun penerapan bahasa Melayu
sebagai bahasa kebangsaan telah berlalu, dan percanggahan tafsiran tentang masa
depan taraf bahasa Inggeris dan bahasa lain menyebabkan “syak dan curiga antara
satu kaum dengan yang lain.” Masalah ketiga melibatkan kedudukan istimewa orang
Melayu, dan tafsiran saling bercanggahan yang terbit daripadanya.
Keprihatinan Tun Dr. Ismail ketika itu adalah
bahawa tidak wujud kejayaan pelaksanaan bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan
negara ini, sedangkan kewarganegaraan dapat dilaksanakan dengan mudah, dalam
sekelip mata. Pastinya, ketika itu juga
sudah rasa kurang senang dan rasa keluh-kesah terhadap pelaksanaan bahasa
Melayu kerana semangat nasionalisme masih berkobar-kobar dan nasionalisme
bahasa sering muncul di tengah pentas. Perasan itu terbawa-bawa dalam
penentangan Tunku Abdul Rahman Putra, Perdana Menteri Malaysia ketika itu yang
dilancarkan oleh puak ultra-UMNO dan
pejuang bahasa antaranya, untuk menyingkirkan beliau selepas Peristiwa 13 Mei
1969.
Walau bagaimanapun, keadaan berubah sama
sekali apabila Tun Abdul Razak Hussein mengambil alih pucuk pimpinan negara
menggantikan Tunku Abdul Rahman yang meletakkan jawatan pada tahun 1970. Pada era Tun Razak, pelbagai dasar nasional
dilaksanakan, seperti Dasar Ekonomi Baru (DEB), Dasar Pelajaran Kebangsaan,
Dasar Bahasa Kebangsaan, dan Dasar Kebudayaan Kebangsaan – yang mempunyai hala
tuju yang jelas ke arah pembinaan bangsa dan pembinaan negara (state-building). Sejak itu, bahasa
Melayu benar-benar berada di landasan yang betul hingga awal tahun 1990-an
sebelum bahasa kebangsaan ini mengalami “zaman surut.”
Jika diperhatikan bahasa Melayu tercicir dalam Wawasan 2020 yang diperkenalkan
pada tahun 1991. Wawasan 2020 menggariskan kunci kepada pencapaian negara maju
dengan mengatasi sembilan cabaran strategik, menyebut “bangsa Malaysia” (dalam
cabaran pertama), tetapi langsung tidak menyatakan kedudukan bahasa Melayu
sebagai “bahasa penyatu” semua kaum di negara ini.
Kontrak sosial yang “tidak seimbang” antara bahasa Melayu
dengan kewarganegaraan turut dibangkitkan oleh Ramlah Adam dalam bukunya, Biografi Politik Tunku Abdul Rahman Putra (Dewan
Bahasa dan Pustaka, 2005): “Dasar-dasar
politik Perikatan ternyata telah melahirkan suatu keadaan yang bertentangan
yang mengundangkan pertelingkahan sesama sendiri. Misalnya, dalam memberi
jaminan bahawa bahasa Melayu akan menjadi bahasa kebangsaan dalam masa 10
tahun, bahasa dan kebudayaan bangsa-bangsa lain akan dipelihara. Ini dengan sendirinya memberi suatu ruang
untuk mencabar pelaksanaan bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan.” Pastinya, usaha untuk mencabar pelaksanaan itu
semakin sukar dibendung sejak beberapa tahun kebelakangan ini kerana PPSMI
membuka ruang seluas-luasnya kepada golongan yang antibahasa Melayu menusukkan jarum mereka. Tambah Ramlah lagi, “soal kerakyatan juga
menjadi duri dalam daging bagi kerjasama parti-parti anggota Perikatan.”
Dalam buku itu, Ramlah
membezakan antara Tunku Abdul Rahman dengan Dato’ Onn Jaafar dalam
perjuangan bahasa. “Pendaulatan bahasa
Melayu sebagai bahasa kebangsaan juga menjadi satu senjata tajam Dato’ Onn
membidas Tunku Abdul Rahman dan UMNO... Berbeza dengan Tunku Abdul Rahman,
Dato’ Onn sangat tegas sekali memperjuangkan pendaulatan bahasa Melayu.
Kesungguhan itu telah ditunjukkan oleh Dato’ Onn apabila pada bulan Mac 1955,
Parti Negara telah mencadangkan bahasa Melayu diterima sebagai bahasa
kebangsaan bagi Persekutuan Tanah Melayu yang merdeka.”
Beberapa tahun
lalu, bekas Perdana Menteri Tun Dr. Mahathir Mohamad pernah menyarankan agar ditubuhkan Suruhanjaya Khas
menyiasat kelayakan keturunan mereka yang diberikan hak kerakyatan Persekutuan
Tanah Melayu. Beliau mengemukakan
saranan tersebut dalam
“Konvensyen Transformasi Ekonomi dan Pelajaran Melayu Pulau Pinang 2013” di Permatang Pauh. Menurut Tun Dr. Mahathir, “Orang Melayu
‘murah hati’. Kita sedia berkongsi tanah air dengan mereka, membenarkan
mengekalkan identiti, bahasa, dan budaya mereka. Kemudian kita kongsi kuasa
dengan mereka yang bukan peribumi negara ini. Orang Melayu benarkan orang asing
ini bebas berniaga dan mengumpulkan harta. Orang Melayu tidak pernah meminta
apa-apa pun daripada mereka.”
Dalam sidang media selepas
program “Bicara Minda Tun Dr.
Mahathir Mohamad” di Kompleks
Kumpulan Media Karangkraf di Shah Alam pada Januari 2013, Tun Dr. Mahathir
membangkitkan isu kewarganegaraan dan beliau mengkritik Tunku Abdul Rahman. Dr
Mahathir berkata, bekas Perdana Menteri pertama, Allahyarham Tunku Abdul Rahman
melakukan perkara lebih teruk dalam tindakan memberi kad pengenalan kepada
warga asing. "Dia (Tunku Abdul
Rahman) beri sejuta kewarganegaraan kepada mereka yang tidak layak. Jadi kenapa
apa yang dia (Tunku Abdul Rahman) buat tak salah dan apa yang saya buat ini
salah?” Dalam sidang media itu, beliau mengakui bertanggungjawab memberi
kewarganegaraan kepada pendatang asing di Sabah semasa pentadbirannya.
Kalaupun Tunku Abdul
Rahman melakukan kesilapan kerana “tolak ansur” yang merugikan ini, Tun Dr.
Mahathir dan dua orang Perdana Menteri selepas beliau juga melakukan kesilapan
kerana tidak ada keazaman politik yang kuat untuk mendaulatkan bahasa Melayu
sebagai bahasa kebangsaan. Datuk Seri Mohd. Najib Tun Abdul Razak
sekadar menyarankan sekolah jenis kebangsaan Cina (SJKC) mempertingkat penguasaan
bahasa Melayu dalam kalangan muridnya ke tahap yang lebih tinggi apabila dengan
gaya berseloroh beliau mengatakan, “Jangan guna ‘gua,’ ‘lu’ lagi. SJKC kena
belajar bahasa kebangsaan dengan baik.” Ketika
berucap dalam Perhimpunan Agung Tahunan MCA Ke-61 itu, Najib turut memberikan jaminan terhadap kedudukan sekolah
Cina. “Bagi komuniti Cina,” seperti yang
dicatatkan oleh Muhammed Abdul Khalid, pendidikan vernakular dianggap
sebahagian budaya mereka, dan mana-mana percubaan oleh kerajaan untuk mengubah
ini adalah dianggap sebagai mencabul jati diri budaya mereka.”
Dalam ruangan Bingkasan Editor, Pelita Bahasa keluaran Oktober 2014,
mendedahkan hakikat bahawa terdapat sebahagian besar daripada salah satu kaum
utama di negara ini yang tidak menguasai bahasa Melayu. Apa-apa sahaja usaha
yang cuba dilakukan oleh kerajaan untuk menaikkan taraf penggunaan bahasa
kebangsaan telah ditolak oleh kaum berkenaan.
Sememangnya, kita tidak perlu meratapi
sesuatu yang sudah berlalu, ibarat “nasi sudah menjadi bubur.” Asyik menoleh zaman silam tanpa memikirkan masa kini
dan merenung masa depan sememangnya sesuatu yang kurang bijak. Justeru,
yang penting, ialah belajar
daripada kesilapan masa lalu, dengan
pucuk pimpinan negara memberikan penegasan semula terhadap pemartabatan bahasa
Melayu sebagai bahasa kebangsaan dalam pelbagai bidang. Itu pun kalau mereka mempunyai keazaman
politik!
