Oleh: ZULKIFLI SALLEH
Khamis, 9 Februari 2023
Anatol
Rapoport dalam pengenalan editor On
War edisi “Penguin Classics,”
menganggap magnum opus karya Carl von Clausewitz itu sebagai salah satu dan bukannya satu-satunya
“falsafah perang.” Tegas Rapoport,
sekiranya kita memerhatikan buku yang ditulis sebelum atau selepas Clausewitz,
maka dapati bahawa beberapa falsafah perang muncul. Clausewitz merupakan salah seorang pendukung
dan yang paling penting.
Falsafah
perang dicerminkan dalam buku ini
mempunyai pengaruh yang mendalam terhadap pemikiran ketenteraan dan politik
Eropah pada abad ke-19. Oleh sebab
pengaruh ini, dan oleh sebab falsafah yang dirumuskan dengan kejelasan yang luar
biasa, maka On War wajar disebut
klasik, bersama-sama dengan karya lain yang merupakan falsafah penting. Misalnya, Novum Organum karya Francis
Bacon (falsafah sains), The Prince
karya Machiavelli (falsafah politik), Leviathan karya Hobbes (falsafah masyarakat), Inquiry into Human Understanding karya
Hume (falsafah pengetahuan), Wealth of Nations karya Adam Smith (falsaah
ekonomi), dan Capital karya Marx (falsafah ekonomi dan masyarakat).
Jeneral Clausewitz
dilahirkan di Burg, dekat Magdeburg, pada tahun 1780, dan menyertai Tentera
Prussia sebagai Fahnenjunker pada tahun 1792. Askar dan penulis Prussia
ini menyertai kempen Rhine dari tahun
1793 hingga tahun 1794, dan pada tahun 1801, beliau menyertai Akademi Berlin;
di sana beliau mengkaji Kant dan menarik perhatian Scharnhorst, yang
kemudiannya dibantu oleh Clausewitz untuk melakukan pembaharuan terhadap
tentera Prussia. Beliau ditawan ketika kempen Jena, dan ketika berkhidmat dalam
tentera Rusia, beliau memainkan peranan menonjol dalam kempen Moscow pada tahun 1812 dan 1813.
Clausewitz lebih
dikenali sebagai ahli falsafah berbanding dengan sebagai tentera. Beliau masyhur kerana On War yang
diterjemahkan daripada Vom Kriege, yang edisi dalam bahasa Jerman ini diterbitkan oleh balunya, Maria von
Clausewitz, pada tahun 1832, iaitu
selepas beliau meninggal dunia pada tahun 1831. Beliau mula menulis Vom
Kriege pada tahun 1816.
Oleh itu, menurut Rapoport, seluruh hayatnya dari pengakhiran
remaja ke permulaan penulisan magnum opus beliau, berkebetulan hampir
keseluruhannya dengan era Revolusioner dan perang Napoleon. Kaliber intelektual Clausewitz dapat dilihat dalam kejelasan
yang diperhatikan beliau zaman ini sebagai peralihan antara dua zaman
bersejarah. Dari satu segi, ialah sistem
antarabangsa Eropah pada tahun 1648 – 1789, yang diperhatikan oleh Clausewitz dari
perspektif sejarah yang memberikan gambaran yang jelas yang luar biasa. Dari
satu segi yang lain, ialah sistem
antarabangsa Eropah pada tahun 1815 – 1914, yang Clausewitz menjadi penganjur (prophet).
Pelaku dalam paradigma Clausewitzian tentang hubungan
antarabangsa, dikatakan, sebagai negara berdaulat yang bagi semua tujuan
praktik boleh dianggap sebagai orang.
Paradigma in yang hari ini diiktiraf oleh banyak ahli sains politik adalah terlalu idealisasi
abstrak, ialah model sistem antarabangsa yang realistik sederhana yang Clausewitz ketahui,
sistem Eropah yang terkenal, wujud pada abad ini yang berakhir dengan Revolusi
Perancis. Keputusan untuk melancarkan
peperangan dan mencapai persetujuan perdamaian dibuat oleh raja (sovereigns),
yang mungkin dinasihati oleh staf, atas pertimbangan untung rugi yang
dijangkakan.
On War diterjemahkan ke dalam bahasa Melayu oleh Projek Hitam,
sebagai Gendang Perang (Biblio Press, 2022, RM35). Selain bahagian awalan yang agak tebal, Gendang
Perang mengandungi lapan buku dan beberapa bab, yang tidak seimbang
jumlahnya.
Apakah perang?
Clausewitz menegaskan bahawa, “kita tidak melabelkan
perang secara abstrak atau berdasarkan apa yang disebut oleh kumpulan
berkepentingan. Sehubungan dengan itu, beliau mentakrifkan perang sebagai
“tindakan keras untuk memaksa pihak lawan
memenuhi kehendak kita sendiri.”
Bagi Clausewitz, kekerasan, dalam pelbagai bentuk, ialah unsur penting
untuk memaksa musuh mengikut kehendak kita, yang merupakan matlamat utama, dan
oleh itu, musuh tidak mampu melawan.
Perang merupakan tindakan kekerasan tanpa had, dan matlamat
utama perang adalah untuk “melumpuhkan kuasa musuh.” Clausewitz menjelaskan bahawa jika musuh
telah mengikut kemahuan kita, maka kita perlu meletakkan musuh dalam keadaan
paling tertekan supaya mereka tidak mempunyai daya untuk bertindak dan dalam hal
ini, perlu menjadi matlamat utama semasa perang.
Dalam Bab 2 Buku Satu, beliau menjelaskan bahawa maksud
perang sebenar ialah tindakan ganas untuk memaksa musuh mengikut telunjuk kita,
bersama-sama dengan matlamat untuk sentiasa mengatasi dan melucutkan kuasa
musuh.
Beliau mengulangi hujah ini dalam Buku Lapan, bahawa
matlamat utama peperangan adalah untuk mengalahkan musuh, iaitu memusnahkan
pasukan mereka sehingga tidak dapat berfungsi.
Berdasarkan pengalaman lalu, tindakan yang dianggap penting untuk
mengalahkan musuh adalah: kemusnahan pasukan tentera musuh secara penuh adalah
lebih baik, tawan bandar utama selain pusat pemerintahan negara untuk
melumpuhkan sistem sosial dan kegiatan politik, dan serang pihak yang bersekutu
dengan musuh lebih dahulu jika mereka kuat daripada musuh.
Clausewitz seterusnya membahaskan teori peperangan, yang
menurut beliau, “penting sebagai asas untuk bersedia atau ketika mahu
melancarkan perang.” Kita dapat mentafsirkannya, peperangan bukanya dilancarkan
secara sembarangan, sebaliknya memerlukan persiapan yang rapi.
“Perang
ialah sebahagian politik dan polisi (dasar) melalui kuasa ketenteraan,” tegas
Clausewitz. Meskipun politik dan polisi
berkait, beliau mengingatkan bahawa, tidak selari dan amat untuk memahami
perang melalui sudut pandangan kedua-duanya.
Politik ialah pembahagian kuasa melalui interaksi, sama ada saling
bekerjasama ataupun bersaing, manakala polisi ialah matlamat yang wujud dalam
proses politik tersebut. Antara politik dengan polisi, Clausewitz memberikan
tumpuan terhadap dasar, yang menurut beliau, “matlamat polisi untuk kumpulan
yang ingin berperang adalah menentukan bagaimana perang itu dilaksanakan.”
Dalam teori ini, “perang dilancarkan mengikut telunjuk polisi.”
“Matlamat
politik sering mengejar matlamat perang,” tegas Clausewitz, yang merupakan
motif asal peperangan yang akan menentukan objektif ketenteraan, termasuk
kaedah bagaimana objektif ingin dicapai serta berapa jumlah sumber yang
diperlukan.
Beliau juga menegaskan bahawa perang ialah kesinambungan
polisi. Maksudnya, perang bukan sekadar
polisi, tetapi merupakan alat politik sebenar yang digunakan untuk tujuan lain.
“Jika negara ialah manusia, maka polisi merupakan organ utama badan, iaitu otak,
yang bertindak mengawal tindakan dan berfikir.
Perkara utama bagi negara ialah sentiasa untuk berperang dan polisi yang
dirangkakan, perlu dilihat ganas dan kejam.
Dalam
Buku Dua, Clausewitz membincangkan dan membahaskan teori peperangan. Bagi
beliau, perang bukannya “gendang kosong,” sebaliknya “secara langsung,
bermaksud pertempuran, iaitu prinsip pertempuran itu sendiri wajib ada dalam peperangan,
yang melibatkan kekuatan mental dan fizikal yang diterjemahkan di medan
perang.” Atau dalam kata lain,
peperangan itu memerlukan keberanian untuk bertempur di medan perang dengan
segala persiapan yang rapi untuk
mencapai kemenangan dan menewaskan pihak musuh.
Oleh itu, perang itu bersifat melawan, memusnahkan, dan menakluk.
Bagi Sun
Tzu dalam bukunya Seni Peperangan, peperangan itu ialah satu hal yang
amat penting bagi sesebuah negara, soal hidup atau mati, jalan ke arah yang
selamat atau yang punah-ranah.
Dengan
demikian, hujah Clausewitz, seni peperangan ialah keadaan apabila pelbagai
kaedah digunakan untuk memenangi pertempuran. Untuk melancarkan perang
memerlukan fasa perancangan. Fasa ini
dan bertindak lebih dikenali sebagai taktik dan strategi. Beliau merumuskan bahawa seni peperangan itu
sendiri perlu dibahagikan secara taktik (kegiatan semasa berperang) dan strategi (persiapan sebelum perang).
Dalam pengenalan Buku Empat, beliau menyatakan “rangka asas untuk pertempuran
ialah taktik,” dan beliau kupas dalam bab seterusnya, “memandangkan konsep asas
perang ialah bertempur.”
Teori secara langsung, hujah beliau,
ialah “penggunaan kuasa ketenteraan untuk bertempur,” tetapi tidak boleh
mengabaikan hakikat bahawa kegiatan perang itu merangkumi “proses pembaikan dan
penyelenggaraan pasukan tentera,”
sebagai persiapan untuk bertempur.
Pertempuran, seperti yang kita dihuraikan beliau dalam
Buku Empat, ialah tindakan ketenteraan yang utama; kegiatan sampingan yang lain
bertujuan menyokong pertempuran tersebut.
Tujuan bertempur adalah untuk membawa kemusnahan kepada musuh. Tentera yang tewas disebabkan kuasa serangan mereka tidak
berfungsi, yang menyebabkan musuh tidak mampu untuk bertempur. Bagi Clausewitz, komander perlu fokus bahawa
setiap pertempuran adalah untuk memusnahkan musuh dan bukan untuk mengugut atau
menunjukkan kekuatan.
Sememangnya,
Clausewitz memberikan tumpuan yang mendalam terhadap pertempuran dan kemusnahan pihak musuh dan
kedua-duanya saling berkait. Bagi
beliau, signifikan untuk bertempur bertujuan untuk memusnahkan musuh, meskipun
wujud tujuan lain yang mungkin lebih penting semasa bertempur. Selain untuk
memusnahkan musuh, mungkin pertempuran boleh dilakukan untuk menawan sesebuah
kawasan atau pangkalan musuh. Beliau
menjelaskan dua asas peperangan, iaitu menyerang dan bertahan, yang memberikan
kesan langsung terhadap objektif pertempuran, untuk memusnahkan musuh.
Sebagai
perbandingan, Sun Tzu menegaskan bahawa
mereka yang mahir tentang pertempuran akan mengalahkan musuh mereka itu tanpa
perlu berperang. Mereka menakluki
bandar-bandar tanpa melakukan serangan dan menawan negara itu tanpa terlibat
dengan peperangan yang berlanjutan.
Clausewitz
memberikan tumpuan terhadap seni peperangan, yang hanya merujuk kepada
persiapan angkatan tentera. “Istilah
seni peperangan hanya digunakan untuk menunjukkan kemahiran dan pengetahuan
tentang bagaimana senjata sehingga mampu memusnahkan, bagaimana kubu dibina
sehingga tidak dapat ditembusi, dan bagaimana organisasi ketenteraan dibentuk
sehingga mampu menjadi pasukan perang yang kuat.
Namun
begitu, bagi Clausewitz, peperangan
adalah kedua-duanya: seni dan sains.
Seni peperangan ialah kebolehan, manakala sains peperangan ialah
pengetahuan. Kedua-duanya saling
berkaitan kerana dalam setiap teori seni, berkemungkinan wujud sedikit unsur
sains dan sains pula tidak dapat wujud tanpa ada sedikit unsur seni. Walau bagaimanapun, beliau merumuskan bahawa
“perang tidak termasuk dalam kelompok baik seni mahupun sains.” Perang lebih merupakan sebahagian interaksi
sosial manusia. Perang ialah pertempuran
antara kemahuan dan keperluan manusia yang dengan pertumpahan darah.
Dalam
politik, ada orang berkata bahawa semasa kempen adalah tentang isu dan selepas
pilihan raya diadakan adalah tentang angka, iaitu jumlah kerusi yang dimenangi
oleh parti-parti yang bertanding. Dalam peperangan, seperti yang ditegaskan
oleh Clausewitz, angka adalah penting: kelebihan bilangan yang banyak. Kelebihan ini merupakan unsur yang boleh
membawa kemenangan dalam perang. Namun begitu, seni peperangan menolak idea
bahawa bilangan yang banyak mampu menjamin kemenangan.
Walau
bagaimanapun, dalam Bab 8 Buku Tiga, Clausewitz mengulangi pentingnya bilangan
tentera, yang menurut beliau, “dalam
taktik, sebagaimana strategi, kekuatan
bilangan ialah unsur penting dalam mencapai kemenangan.” Sekiranya kedua-dua belah mempunyai kelebihan
dan kekuatan yang sama, maka kekuatan
bilangan mempengaruhi peluang kemenangan.
Oleh
sebab perang juga merupakan proses teknikal, maka hujah Clausewitz, “dalam
pertempuran 1000 orang menentang 500
orang, pihak bakal pemenang sudah dapat diramalkan.” Sebanyak 1000 orang menembak dua kali ganda
daripada 500 orang, tentunya akan mengalahkan 500 orang. Walau bagaimanapun, beliau tidak memberikan
jawapan muktamad sekiranya 500 orang itu mempunyai tentera simpanan 100 orang
di luar medan pertempuran lengkap dengan senjata dan tidak keletihan,
memberikan bantuan tembakan menentang 1000 orang lagi.
Dalam
Bab 8 Buku Lima, Clausewitz terus mengulangi pendiriannya bahawa
kepentingan bilangan tentera dalam usaha
untuk menghadapi musuh. Beliau menegaskan bahawa peperangan moden mengakui
bahawa kekuatan bilangan menjadi semakin penting dan perlu apabila terlibat
dalam konflik.
Dalam pendahuluan Mukadimah, Ibn Khaldun
mengkritik sesetengah sejarawan yang menggembar-gemburkan tentera yang banyak yang tidak masuk akal.
Beliau mengingatkan bahawa harus disedari jumlah tentera yang banyak akan
menyulitkan pergerakan atau untuk melancarkan serangan sebagai suatu ketumbukan. Hal ini demikian kerana luas sesebuah kawasan
itu akan menyulitkan pergerakan. Jika
berada dalam kedudukan tempur, keadaan ini akan meluas menjadi dua, tiga atau
lebih daripada apa yang dapat dipandang. Apabila berada dalam situasi yang
sedemikian, bagaimana mungkin kedua-dua pasukan itu dapat bertempur atau
pasukan tempur medan dapat menguasai kedudukan pihak lawan sekiranya salah satu
sayap itu tidak mengetahui apa yang terjadi di rusuk yang lain.
Bagi Clausewitz pula yang bersependapat dengan Ibn Khaldun,
kumpulan tentera yang berskala besar tidak sesuai untuk bertempur, melainkan di
kawasan lapang. Walau bagaimanapun, beliau
merujuk “Perang Tujuh Tahun,” yang menunjukkan bahawa tentera telah mahir
bertempur di kawasan kecil dan sempit.
Selain bilangan tentera yang banyak, Clausewitz,
menekankan aspek moral yang tidak boleh diabaikan. Bagi beliau, kegiatan ketenteraan tidak boleh
hanya bergerak dengan faktor luaran, tetapi perlu disokong oleh kuasa moral
atau semangat. Beliau menegaskan bahawa
semasa bertempur, moral tentera turut akan terganggu dan musnah. Oleh itu, perkara paling mudah untuk
mengalahkan musuh adalah dengan menjatuhkan moral mereka. Kita dapat mengira berapa banyak musuh yang
terkorban untuk menilai sejauh mana jatuhnya moral musuh dalam perang. Beliau mengemukakan petua untuk menjangkakan
bahawa pihak musuh mungkin berada dalam krisis moral yang mendalam dengan
memerhatikan kekerapan penggantian pasukan simpanan mereka.
Menurut Clausewitz,
terdapat tiga unsur dalam konsep kemenangan, iaitu musuh hilang kekuatan
untuk menyerang, musuh hilang kekuatan moral, dan musuh menyerah kalah serta
meninggalkan niat untuk berperang.
Sementara
Clausewitz menekankan aspek moral, Ibn
Khaldun pula menumpukan faktor yang mempengaruhi manusia secara psikologinya, dan
dengan itu, membangkitkan perasaan gentar. Faktor ini menyebabkan kacau-bilau
di tengah-tengah pasukan, dan terjadilah suatu kekalahan. Faktor psikologi juga diberikan perhatian oleh
Clausewitz, yang menurut beliau, terdapat
banyak keadaan yang kekuatan psikologi itu meningkat secara tiba-tiba
terhadap faktor kemampuan pasukan memiliki persenjataan yang mantap.
Dalam Bab 17 Buku Tiga Clausewitz membangkitkan
peristiwa yang berlaku pada tahun 1813, Prussia mengajar kita bahawa jika
menggunakan bantuan tentera upahan, kuasa serangan akan meningkat enam kali
ganda berbanding biasa. Tambahan
pula, tentera upahan mampu untuk
berperang di dalam dan di luar negara.
Namun begitu, jika kita merujuk pandangan
Niccolo Machiavelli dalam The Prince atau Sang Penguasa,
jelas bahawa tentera upahan (juga tentera auksiliari) tidak berguna dan berbahaya
untuk mempertahankan wilayah penguasa.
Bagi Machiavelli, mereka tidak
bersatu, tidak berdisiplin, dan tidak setia.
Mereka hanya berani di hadapan rakan-rakan mereka, tetapi pengecut
apabila berhadapan dengan musuh. Mereka
bersedia untuk berkhidmat sekiranya kita tidak melancarkan peperangan. Apabila
peperangan meletus, mereka hanya melarikan diri daripada musuh.
Clausewitz menyatakan bahawa faktor bentuk muka
bumi, waktu, dan keadaan cuaca wajib diambil kira dalam pertempuran. Bentuk
muka bumi ialah gabungan pelbagai unsur geografi persekitaran dan juga
keadaan tanah, sama ada menaik, landai ataupun menurun. Bentuk muka bumi amat
penting dalam menentukan serangan, baik menentukan kedudukan pertahanan mahupun
kemudahan untuk berundur. Dalam Bab 7 Buku Empat, beliau mengingatkan bahawa
kawasan yang bergunung dan penuh dengan pokok besar, langsung tidak sesuai
untuk menyerang atau bertahan, kerana pihak musuh mampu melarikan diri.
Dalam Bab 4 Buku Enam beliau membahaskan
pertahanan yang di gunung, yang menurut beliau, gunung mempunyai reputasi
sebagai tempat yang berkesan dan kukuh untuk berlindung daripada serangan
musuh. Hal ini demikian kerana kesukaran
untuk bergerak sepanjang laluan di gunung dan suatu kelebihan semula jadi yang
dimiliki oleh pos tentera yang dibina di laluan gunung: musuh tidak dapat
menyerang dari tepi. Namun begitu, terdapat peristiwa lampau yang membuktikan
bahawa pertahanan gunung bukan sekuat
yang disangka.
Bagi Sun
Tzu, maksud muka bumi ialah jaraknya, sama ada keadaan tanahnya mudah dilalui
ataupun sukar, sama ada keadaannya terbuka ataupun menyukarkan, dan peluang
untuk terus hidup atau menghadapi bahaya maut. Apabila mengerahkan pasukan
tentera adalah mustahak lebih dahulu untuk mengetahui keadaan muka buminya. Muka bumi boleh dibahagikan mengikut keadaannya, seperti yang
boleh dilalui, yang memerangkap, sukar
ditentukan, menyulitkan, berbahaya, dan jarak.
Dalam hubungannya dengan pasukan tentera, tanah itu boleh disifatkan
sebagai bertaburan, perbatasan, penting, menghubungkan, tumpuan, dikelilingi, dan maut. Beliau menegaskan
bahawa apabila bala tentera itu melintasi kawasan pergunungan hutan belantara,
laluan yang menyukarkan pergerakan.
Sebelum melancarkan peperangan, pastikan bekalan
makanan yang cukup. Semakin lama tempoh
peperangan, maka selagi banyak bekalan makanan yang diperlukan. Bekalan makanan yang cukup dapat mengelakkan
tentera daripada kebuluran. Bagi
Clausewitz, terdapat dua faktor menyebabkan bekalan ialah perkara yang paling
penting dalam peperangan moden. Yang
pertama, disebabkan pasukan tentera pada masa kini jauh lebih besar berbanding
dengan pasukan tentera pada abad pertengahan dan pasukan tentera Sebelum
Masihi. Yang kedua dan yang paling penting, pasukan tentera kini sentiasa
berada dalam keadaan siap sedia. Apabila
kegiatan perang menjadi kerap, maka pasukan tentera akan menjadi semakin dan
lebih fokus untuk agresif. Oleh
itu, permintaan untuk mendapatkan
makanan akan semakin meningkat.
Clausewitz betul apabila beliau menegaskan, bahkan menegaskan berulang-ulang kali bahawa
peperangan merupakan tindakan kekerasan tanpa had, dan matlamat utama perang
adalah untuk melumpuhkan kuasa musuh dan
memaksa musuh mengikut telunjuk kita, bersama-sama dengan matlamat untuk
sentiasa mengatasi dan melucutkan kuasa musuh.
Untuk mencapai pasukan tentera perlu bertempur di medan perang.
Namun begitu, di medan perang, selain musuh yang
sedang siap siaga, biasanya muncul pelbagai penyakit yang menyerang tentera di
kedua-dua belah pihak. Dalam The Iliad karya klasik Homer,
wabak berlaku ketika peperangan.
Demikian juga Wabak Athens, Wabak
Antonine,
Maut Hitam, dan Wabak Besar Milan, yang menyaksikan wabak meletus atau melanda
ketika peperangan. Selain itu, demam selesema Sepanyol melanda dunia di
tengah-tengah Perang Dunia Pertama. Penyakit dipercayai membantu tentera Sepanyol
yang dipimpin oleh Hernando Cortes menakluki ibu negeri Aztec, Tenochtitlan
pada tahun 1519, dan satu pasukan tentera Sepanyol yang dipimpin oleh Francisco
Pizarro menakluki Incas pada tahun 1532.
Cacar juga menyerang tentera Perancis dalam Perang
Perancis-Prussia, yang menyebabkan kira-kira 20,000 tentera negara itu uzur dan
tidak mampu berperang, manakala musuh mereka, Jerman imun daripada penyakit
ini. Sebelum itu, sesetengah askar
Eropah mengikuti contoh Napoleon dan memvaksinkan rekrut melawan cacar. Namun begitu, Perancis tidak meneruskan
amalan ini ketika masa aman, sebaliknya Prussia melakukannya.
Perang dan penyakit
yang turut mendapat perhatian,
ialah perang yang melibatkan
Napoleon Bonaparte dan tenteranya ketika Revolusi Haiti dan
dengan Rusia. Dalam kedua-dua perang itu menyaksikan tentera Napoleon
bukan sahaja mengalami kekalahan, tetapi juga dalam perang dengan Rusia,
kemusnahan yang teruk. Perang dengan Haiti, demam kuning turut menyerang tentera
Napoleon, manakala dengan Rusia, tenteranya diserang oleh berak darah dan
tifus.
Pada
24 Jun 1812, Grande Armée, diketuai
oleh Maharaja Perancis, Napoleon Bonaparte, menyeberangi Sungai Neman,
menceroboh Rusia, dari Poland sekarang. Akibatnya satu bencana terhadap
Perancis. Askar Rusia enggan bertempur dengan Grande Armée yang terdiri
daripada lebih 500,000 orang tentera Eropah. Mereka hanya sekadar berundur ke
kawasan pedalaman Rusia. Pelbagai keadaan yang berlaku ketika dalam perjalanan
ke Rusia mewujudkan keadaan sempurna untuk penyakit microb berkembang subur,
terutamanya berak darah, jangkitan yang sangat ditakuti oleh askar pada abad
ke-19. Berak darah turut membawa
kemusnahan Grande Armée. Ketika mereka tiba di Moscow mereka kehilangan antara
150,000 orang hingga 200,000 kerana tiga faktor, iaitu pertempuran,
meninggalkan pasukan, dan penyakit.
Pencerobohan
itu berlaku selama enam bulan, dan Grande Armée kehilangan
lebih 300,000 orang, manakala Rusia kehilangan lebih 200,000 orang. Selepas menunggu selama sebulan, tetapi askar Rusia masih enggan menyerah diri,
Napoleon yang menghadapi musim sejuk Rusia, memerintahkan askar yang kebuluran
keluar dari Moscow. Ketika pengunduran yang membawa bencana itu, askar Napoleon
menanggung sengsara akibat serangan berterusan yang dilancarkan oleh askar
Rusia yang tiba-tiba agresif dan tanpa belas kasihan itu.
Dengan
memaksa tentera Perancis yang berkecai meninggalkan Rusia mengikut laluan yang dibinasakan mereka apabila mereka memasuki
negara itu, Komander Jeneral Mikhail Kutuzov
memusnahkan pihak musuh tanpa perlu melawan dalam satu pertempuran lagi.
Tentera Kutuzov memporak-perandakan tentera Perancis yang berundur, berhadapan dengan mereka di Vyazma dan
Krasnoye, dan saki-baki tentera Napoleon yang tersempit melarikan diri daripada pelenyapan ketika
menyeberangi Sungai Berezina pada akhir
November 1812. Pada Januari 1813, Kutuzov mengejar askar Perancis hingga ke Poland dan Prussia, tempat beliau mati
kerana penyakit.
Oleh
yang demikian, ketika bertempur di medan perang, bukan sahaja bertujuan untuk
memastikan musuh jatuh tersungkur, tetapi juga mengambil ingatan bahawa
kemungkinan besar muncul musuh yang tidak dikenali dan yang juga berbahaya.
Dalam sesetengah peperangan, jumlah
kematian tentera akibat penyakit lebih tinggi daripada jumlah kematian
yang berpunca daripada musuh.