SELASA, 16 April 2019
Oleh: ZULKIFLI SALLEH
Istilah
suku kaum (tribe) atau kabilah direka oleh ahli antropologi
pada abad ke-19 untuk menjelaskan unit yang di dalamnya, orang yang paling
pracelik huruf menempatkan diri mereka. Istilah ini mendapat kritikan yang
meluas pada bahagian kedua abad ke-20, kerana
menyembunyikan keanekaan pengaturan sistemik (systemic arrangements)
yang sangat banyak dan penting. Istilah
suku kaum itu sendiri seakan-akan menandakan sesuatu yang primitif dan mundur,
jauh terasing daripada kecanggihan Barat, tempat orang ramai sepatutnya
menjelaskan dorongan atavus yang memihak kepada individualisme kapitalis dan
warganegara demokrasi. Akan tetapi, fahaman kabilah masih merupakan kuasa yang
sangat kuat di setiap tempat.
Kepustakaan tentang kabilah dapat ditemui dalam Mukadimah Ibn Khaldun, yang
membezakan dan membandingkan antara suku kaum dengan warga kota. Dinasti
pemerintah di kota asalnya puak atau kabilah, tetapi berbandar dan
berperadaban. Angkatan suku kaum di luar kota ialah golongan bersenjata dan
militan. Mereka adalah subordinat kepada kuasa dinasti pemerintah hanya setakat
dinasti pemerintah mempunyai kuasa yang
cukup untuk menundukkan atau menaklukkan
suku kaum, ada mempunyai kekayaan yang cukup untuk membeli mereka. Sepanjang
masa, kuasa raja atau pemerintah terhadap suku kaum adalah nominal; mereka
menikmati autonomi praktik dan menunjukkan potensi ancaman. Ancaman ini akan
dilaksanakan jika dan apabila raja atau pemerintah lemah dan angkatan merosot
dan dekanden.
Ibn Khaldun merujuk kepada suku kaum atau
kabilah nomad, dengan mengelaskan masyarakat ke dalam dua tipologi yang termasuk masyarakat badawa (luar bandar) dan hadarah (bandar).
Nomad atau luar bandar bermaksud “penduduk gurun” atau “penghuni gurun,”
sebaliknya bandar merujuk kepada “penduduk kota.” Dalam teori Ibn
Khaldun, suku kaum atau kabilah nomad
diambil sebagai jenis ideal atau unggul daripada masyarakat “kudus.” Berbeza dengan ahli sosiologi moden yang
biasanya merujuk kepada kampung primitif atau komuniti luar bandar dalam kajian
tipologi mereka tentang masyarakat “kudus,” Ibn Khaldun sebaliknya, merujuk
kepada kabilah nomad.
Beliau mengenal pasti hubung kait antara autoriti
diraja dan kemewahan dengan kadar kelahiran.
Hujah beliau, pada mulanya kemewahan akan menambah kekuatan sesebuah
dinasti, kerana kabilah atau suku kaum yang memperoleh autoriti diraja dan
kemewahan adalah subur dari segi kelahiran dan mempunyai bilangan anak yang
banyak. Dengan itu, komuniti berkenaan
menjadi besar dan golongan itu berkembang. Tambahan pula, bilangan klien dan
pengikut semakin bertambah besar.
Hubungan orang Badwi
dengan golongan elit ditentukan oleh asabiyyah, yang kerananya,
“ketua kabilah akan dipatuhi oleh para pengikut mereka, prasyarat untuk
mencapai autoriti diraja sebagai tambahan daripada kedudukan material ketua
puak akibat atau hasil daripada perdagangan dan pengambilan (appropriation) daripada perampasan dan penjarahan.
Teori ini dikaitkan juga dengan hubungan antara tuan (maula) dengan hamba-hambanya atau ketua kabilah dengan anggota di bawah pimpinannya. Bagi Ibn Khaldun, hubungan yang terjalin
dalam kepimpinan akan melahirkan kesan yang sama seperti ikatan yang terhasil
menerusi keturunan. Ikatan ini mengukuhkan perasaan setiakawan, tolong
menolong, dan seterusnya mengetengahkan pergaulan mereka serta memperkuatkan
kepimpinan dan kekuasaan kelompok.
Kuasa ekonomi berasaskan
kesahan atau legitimasi memang dapat dilihat dengan jelas dalam Mukadimah, baik dalam masyarakat Badwi mahupun masyarakat yang tinggal menetap
atau sedentari. Orang Badwi mematuhi ketua suku kaum atau kabilah kerana kedudukan dan autoriti
ketua berkenaan. Seperti yang dijelaskan oleh Ibn Khaldun, pengaruh yang
menghalang dalam kalangan suku
kaum Badwi datangnya daripada syeikh dan
ketua kabilah, disebabkan oleh ketinggian rasa hormat dan penghargaan yang
diberikan oleh kabilah atau suku kaum syeikh dan ketua suku kaum itu. Beliau
menjelaskan bahawa apabila di kota itu ada seorang raja,
ketundukan dan kepatuhan orang Badwi adalah kerana kedudukan yang lebih tinggi
(superiority) sang raja itu. Pemimpin yang sedemikian telah menjadikan orang Badwi
tunduk serta patuh kepadanya dan berusaha bersungguh-sungguh supaya mereka
memenuhi kepentingannya. Pemimpin itu melakukannya, sama ada melalui pujukan,
iaitu dengan cara mengagihkan wang dalam kalangan mereka, dan membiarkan mereka
mengambil apa-apa sahaja keperluan yang diperlukan dari kotanya, yang
membolehkan peradaban itu dapat bertahan, ataupun sekiranya pemimpin itu
berkuasa melakukannya, dia akan memaksa mereka mematuhinya, meskipun dengan
cara yang menimbulkan perasaan yang tidak senang hati dalam kalangan mereka
demi memperoleh sokongan daripada satu pihak.
Kesahan atau legitimasi
ketua suku kaum itu ialah autoriti peribadi, iaitu “alasan
tradisional.” Dengan kesahan yang ada
pada dirinya, dia sebagai ketua kabilah mungkin mengambil lebihan yang
dihasilkan melalui penggembalaan, penternakan, dan pertanian yang
diusahakan oleh orang Badwi. Mereka juga
pada masa tertentu, mungkin dikehendaki
memberikan tenaga kerja mereka untuk amalan kerah (corvee labour)
dan penanaman pawah (share cropping)
dengan mengusahakan tanah milik ketua suku kaum.
Kabilah mempunyai hubung kait dengan
pembentukan negara yang mempunyai sejarah yang amat panjang, iaitu melalui
proses evolusi yang tidak pernah berhenti, maka suku kaum (tribe)
berkembang menjadi kerajaan (chiefdom),
kerajaan menjadi negara, negara menjadi empayar, dan empayar menjadi
peradaban. Peralihan daripada masyarakat tahap kumpulan (band-level)
kepada masyarakat tahap kabilah (tribal-level)
dimungkinkan oleh pembangunan pertanian, seperti yang berlaku di Mesopotamia,
China, Ocenia, dan Mesoamerica, kira-kira 10,000 tahun lalu. Walaupun masyarakat tahap kabilah ini
digantikan pula oleh masyarakat tahap negara,
fahaman kabilah ini tidak mudah lenyap.
Peralihan daripada kumpulan kepada suku kaum dan akhirnya negara
kebanyakannya bermula pada akhir zaman ais terakhir, iaitu antara 8000 hingga
10,000 tahun lalu. Ahli arkeologi dan
sejarawan berasa hairan mengapa peralihan ini berlaku. Tambahan pula, dikatakan leluhur kita hidup selama
beratus-ratus ribu tahun sebagai pencari
(forager).
Dalam bukunya, The
Origins of Politcal Order: From Prehuman
Times to the French Revolution, Francis Fukuyama menyatakan bahawa ahli antropologi dan ahli
arkeologi membezakan antara apa yang mereka sebut pembentukan “negara asli”
dengan “negara bersaing.” Pembentukan
negara asli ialah kemunculan awal negara (atau kerajaan) daripada masyarakat tahap
kabilah. Pembentukan negara bersaing berlaku hanya selepas negara pertama mula
bergerak. Negara biasanya jauh lebih tersusun dan berkuasa jika dibandingkan
dengan masyarakat tahap kabilah yang negara, sama ada takluki ataupun serapkan mereka, atau kalau
tidak, diikuti jejak oleh jiran kabilah yang tidak berhasrat ditakluki.
Fukuyama juga membahaskan bahawa
negara sebagai hasil wibawa berkarisma, berlaku di negara Arab semasa Nabi
Muhammad S.A.W., apabila masyarakat
tahap kabilah disatukan menjadi masyarakat tahap negara tunggal. Mitos pengasas
negara Yunani, Rom, Hindu, dan China semuanya mencari sokongan leluhur rejim
untuk ketuhanan, atau sekurang-kurangnya wira separuh ketuhanan. Kuasa politik
dalam negara awal tidak dapat difahami terpisah daripada ritual agama yang
pemerintah kawal dan gunakan untuk mengesahkan kuasanya.
Sebelum
kebangkitan negara bangsa, dikatakan antara abad ke-18 hingga ke-20, dunia
kebanyakannya kabilah. Suku kaum atau kabilah disatukan oleh bahasa, agama,
darah, dan kepercayaan. Mereka takut akan suku kaum lain dan selalu berperang
menentang suku kaum itu, Raja dan maharaja selalunya mengadakan kedamaian
sementara. Menurut Robert Reich, dalam masa 300 tahun lalu, idea kenegaraan
berakar umbi di kebanyakan dunia. Anggota suku kaum mula menjadi warganegara,
melihat diri mereka sebagai manusia tunggal dengan sentimen patriotik dan tugas
terhadap tanah air mereka. Meskipun nasionalisme tidak pernah mengambil tempat
fahaman kabilah sepenuhnya di sesetengah wilayah bekas kolonial, peralihan
daripada suku kaum kepada bangsa kebanyakannya disempurnakan pada pertengahan
abad ke-20.
Masyarakat liberal pasca-Perang Dingin memandang
rendah peranan nasionalisme dan bentuk
lain jati diri tempatan, termasuk fahaman taifah atau sektarianisme, etnisiti,
ikatan kabilah, dan seumpamanya.
Sebagaimana tidak wujud budaya sejagat atau universal, nilai liberal global kini ditolak oleh kebanyakan warga dunia yang semakin mendakap fahaman
kabilah: kebangkitan etnisiti sebagai
respons politik terhadap globalisasi
ekonomi.
Kebangkitan fahaman kabilah dapat diperhatikan ketika pungutan suara di Scotland pada
September 2014: kekal atau keluar daripada United Kingdom. Meskipun
berkeputusan kekal, pungutan suara itu jelas membayangkan bahawa negara bangsa disaingi kuat oleh fahaman
kabilah. Dikatakan berlaku
keterbalikan ke arah fahaman kabilah
di seluruh dunia, dengan bahasa, agama, darah, dan kepercayaan menjadi
penting berbanding dengan negara bangsa, yang semakin kurang relevan kerana
teknologi menghubungkan setiap orang dan segala-galanya. Fahaman kabilah baharu
Amerika kelihatan sangat berbeza dalam politik, dengan setiap kabilah (puak
liberal, progresif, dan Demokrat) memegang pandangan dan nilai yang jelas
berbeza daripada yang lain (puak konservatif, Tea Party, dan Republikan).
“Brexit” di United Kingdom dan kemenangan Donald Trump
dalam pilihan raya presiden Amerika Syarikat pada tahun 2016, menunjukkan
dengan jelas bahawa dunia sedang beranjak kepada fahaman kabilah. Kewujudan
fahaman ini dipercayai mengancam globalisasi, demokrasi, orde liberal global,
dan fahaman pelbagai budaya. Dalam
beberapa tahun kebelakangan ini, fahaman kabilah mula meruntuhkan fabrik
demokrasi liberal di dunia maju, dan bahkan orde antarabangsa liberal
pascaperang.
Pada Januari tahun ini, Nathan Gardels muncul dalam The WorldPost dengan “The Eruption of Tribalism in the Digital Age,” yang
antaranya membahaskan Internet masih merupakan medan
pertempuran perang kabilah, dengan bunyi sumbang suara yang berusaha mewujudkan
kepercayaan muafakat yang merupakan asas penting wacana demokrasi. “Suku kaum
antisuku kaum” (anti-tribe tribe) mendakwa autoriti menerusi kaedah saksama dan standard
universal taakulan yang digunakan untuk
mencari konsensus sosial objektif.
Pengikut atau pemihak ideologi, agama atau keperibumian mendakap
kesetiaan untuk kepaduan kekitaan terhadap apa yang mereka anggap sebagai tanpa
akar kasta cosmopolitan (rootlessness of
a cosmopolitan caste). Oleh sebab jati diri atau identiti berakar umbi dalam masa lalu ideal, masa
depan utopia atau aspirasi pemurni keeksklusifan agama dan etnisiti, maka
kebenaran apa-apa perkara yang tidak secocok dalam sempadan kepercayaan kabilah
dianggap pengkhinatan.
Gardels memetik ahli falsafah Peter Sloterdijk yang mencatatkan,
ledakan fahaman kabilah pada zaman global kita sebagai respons terhadap jati diri yang “dicairkan” yang mengambil
tempat patriotisme wilayah yang berurat berakar dari segi budaya ketika sejarah
panjang ma Masyarakat liberal
pasca-Perang Dingin memandang rendah
peranan nasionalisme dan bentuk lain jati diri tempatan, termasuk
fahaman taifah atau sektarianisme, etnisiti, ikatan kabilah, dan
seumpamanya. Sebagaimana tidak wujud
budaya sejagat atau universal, nilai
liberal global kini ditolak oleh
kebanyakan warga dunia yang semakin
mendakap fahaman kabilah: kebangkitan
etnisiti sebagai respons politik terhadap
globalisasi ekonomi syarakat pertanian. Penegasan baharu terhadap
jati diri, tegas Sloterdijk, juga menandakan “kepulangan semula kejamakan”
dalam menghadapi “universalisme yang tidak berupaya.” Hujah beliau, suku kaum
hari ini bangkit daripada “pengasingan terhubung” individu yang mencari kokun kekitaan di dunia yang berselerak.
Cabaran terhadap kemodenan akhir atau lewat, seperti yang ditegaskan oleh
Sloterdijk, adalah bagaimana mengimbangi pengasingan – “secara harfiah
‘bangunan pulau’” – dan “kesalinghubungan.”
Dipercayai bahawa pengunduran atau berpatah balilk semula
kepada fahaman kabilah juga berpunca daripada politik jati diri yang berubah.
Seperti yang ditegaskan oleh Jonathan Haidt yang dipetik oleh David Brooks
yang menulis dalam The New York Times,
“The Retreat to Tribalism,” politik jati diri per se bukannya masalah. Politik jati diri hanyalah mobilisasi
politik sekitar ciri kumpulan. Masalahnya ialah bahawa politik jati diri
menggugurkan unsur memusatnya dan menjadi emparan secara keseluruhannya. Brooks
menjelaskan, daripada politik jati diri
yang menekankan kemanusiaan bersama kita, kita pergi kepada politik jati diri yang
menekankan mempunyai musuh bersama.
Amy Chua yang menulis dalam Foreign Affairs, keluaran Julai/Ogos
2018, “Tribal World: Group Identity Is All,” menegaskan bahawa
manusia, seperti primat lain, ialah haiwan kabilah (tribal animals). Kita perlu menganggotai kumpulan,
itulah sebabnya kita menyayangi kelab dan pasukan. Sebaik-baik sahaja orang
berhubung dengan kumpulan, jati diri
mereka terikat kuat dengannya. Mereka akan berusaha untuk faedah anggota
kumpulan mereka, meskipun apabila mereka sendiri tidak memperoleh apa-apa
secara peribadi. Mereka akan mendenda
orang luar, yang tampak pada lahir, tidak sepatutnya. Mereka berkorban, dan
bahkan membunuh dan rela mati, demi kumpulan mereka.
Amalan ini seakan-akan masuk akal, meskipun kuasa fahaman
kabilah jarang-jarang menjadi faktor perbincangan tahap tinggi dari segi
politik dan hal ehwal antarabangsa, terutamanya di Amerika Syarikat. Dalam
usaha mencari penjelasan untuk menerangkan politik global, para penganalisis
dan penggubal dasar Amerika Syarikat biasanya memberikan tumpuan terhadap
peranan ideologi dan ekonomi dan cenderung melihat negara bangsa sebagai unit
organisasi paling penting. Justeru,
mereka memandang rendah peranan yang pengenalan kumpulan mainkan dalam
membentuk kelakuan manusia. Mereka juga terlepas pandang hakikat bahawa di
banyak tempat, jati diri bahawa paling penting, seseorang akan meletakkan
hidupnya bukan demi kebangsaan, tetapi
etnik, wilayah, agama, sektarian, atau berasaskan suku.
Hujah Amy Chua, kebutaan terhadap kuasa fahaman kabilah
bukan sahaja mempengaruhi bagaimana
orang Amerika melihat seluruh dunia, tetapi juga bagaimana mereka memahami
masyarakat mereka sendiri. Sememangnya, mudah untuk orang di negara maju,
terutamanya golongan elit kosmopolitan, untuk membayangkan bahawa mereka hidup
di dunia pascakabilah. Chua menegaskan bahawa untuk memahami dunia hari ini
dengan sebenar-benarnya dan ke mana dunia sedang tuju, kita mesti mengakui
kuasa fahaman kabilah. Kegagalan kita melakukannya akan hanya menyebabkan fahaman
ini semakin kuat.
Memang menjadi naluri manusia untuk mengenali diri mereka
dengan kumpulan sejak kehidupan awal mereka lagi. Ikatan kumpulan ini
mewujudkan perasaan kekitaan atau memetik Ibn Khaldun, assabiyah yang bermaksud
perasaan kumpulan atau kepaduan sosial. Menurut Chua, kajian neurologi
mengesahkan bahawa jati diri kumpulan
bahkan dapat menghasilkan sensasi fizikal kepuasan. Apabila melihat
anggota kumpulan berjaya maju seakan-akan mengaktifkan “pusat ganjaran” otak
kita, bahkan walaupun kita tidak menerima apa-apa faedah untuk diri kita. Di
bawah keadaan tertentu, pusat ganjaran kita juga boleh diaktifkan apabila kita
melihat anggota di luar kumpulan gagal atau sengsara. Chua merujuk Mina Cikara,
ahli psikologi, yang menyatakan bahawa ini terutamanya benar apabila satu
kumpulan takut atau iri hati kumpulan lain, apabila misalnya, “wujud sejarah
panjang perseteruan dan tidak suka antara satu sama lain.” Ikatan kumpulan juga mempunyai kecenderungan
yang besar untuk memburukkan dan mengaibkan kumpulan lain.
Pasca-Perang Dingin, menurut tafsiran Samuel Huntington,
menyaksikan “pertembungan peradaban,” atau menurut Francis Fukuyama,
“kemenangan kapitalisme dan demokrasi liberal.” Selain itu, negara bangsa
yang dihimpit oleh rempuhan globalisasi
dan penerobosan Internet, kini
berhadapan dengan ancaman fahaman kabilah, seperti yang berlaku di banyak negara, baik
dunia maju mahupun dunia membangun.
Ancaman itu semakin sengit dan tidak menunjukkan tanda akan reda. Dunia
kini terjebak dalam apa yang dikatakan, jati diri menundukkan ideologi.
No comments:
Post a Comment